براى شناخت خدا راه هاى متعدّدى وجود دارد که در اینجا به چند نمونه از آنها اشاره مى کنیم:
راه اوّل: مطالعه نظام آفرینش
نخستین راه خداشناسى مطالعه در نظام هستى است، بدین منظور باید به موجودات و نمودهاى مختلف جهان نگاه کرده و ببینیم، آیا در چهره موجودات ،آثار عقل و خردِ علّت نخستین دیده مى شود یا آثار نبود آن؟
آیا ساختمان چشم انسان و طرز قرار گرفتن عدسى چشم، و شبکیّه، و پرده هاى مختلف آن، گواهى نمى دهد که سازنده چشم، از «قوانین فیزیکى مربوط به انعکاس نور، عدسى ها و آیینه ها» کاملا آگاهى داشته است؟! «آیا ترکیب خون انسان» از فلزّات و شبه فلزات کاملا متنوع، با نسبت هاى حساب شده که کمترین تغییرى در آن باعث بهم خوردن همه نظامات حیاتى خواهد شد، روشنگر این حقیقت نیست که سازنده آن از «ترکیبات شیمیایى و خواصّ هریک از فلزّات و شبه فلزّات» کاملا آگاه بوده است؟! و آیا ساختمان سلّول هاى انسان، حیوان و گیاه با آن وضع پیچیده و اسرارآمیز و در عین حال ظریف و دقیق، گویاى این واقعیّت نیست که به دست عاملى صورت گرفته که از همه قوانین مربوط به «فیزیولوژى انسانى، حیوانى و گیاهى» مطلّع بوده است؟!
«آیا منظومه شمسى» و نسبت هاى خاصّى که در میان حجم، فاصله و سرعتِ حرکت هریک از سیّارات این منظومه وجود دارد نشان نمى دهد که بوجود آورنده این دستگاه از تمام جزئیّات «قانون جاذبه» و اثر حرکت دورانى در ایجاد «نیروى فرار از مرکز» و مانند آن با خبر بوده است؟!
بنابراین در هریک از موجودات این جهان، از کوچکترین ذرّات یعنى اتم گرفته، تا بزرگترین کهکشان ها; نظم و دقّت حیرت انگیزى بکار رفته که گواه زنده اطلاع و آگاهى مبدأ نخستین از همه این قوانین و نظامات است.
چگونه مى توان باور کرد که ما با آگاهى بر علوم و دانش هاى انسانى که چیزى جز آگاهى بر گوشه اى از اسرار و قوانین و نظامات جهان نیست، عالم و دانشمند شویم; ولى مبدأ نخستین که بوجود آورنده همه آنهاست، علم و دانشى نداشته است باشد؟!
چگونه مى توان باور کرد که میلیون ها دانشمند که باید افکار خود را در طول هزاران سال متراکم ساخته تا دانش طب و جراحى تکامل یافته و کسى همچون «دکتر بارنارد» بتواند قلب انسانى را به انسان دیگرى پیوند زند همگى دانشمند و عالم باشند ولى پیوند زننده نخستین قلب، و از آن بالاتر سازنده قلب; مبدئى فاقد علم و خرد باشد؟!
کوتاه سخن این که، اگر در توجیه پیوند قلبى که به وسیله دکتر بار نارد و تیم پزشکى «گرت شور» انجام شد، گفته شود که این پیوند معلول هیچ علم و دانشى نبود، بلکه آنها بدون مطالعه، دست به چنین کارى زدند، و تصادفاً این جراحّى حیرت انگیز به وسیله آنها انجام شد، و پیوند مزبور صورت گرفت، این تفسیر را هیچ کس نمى پذیرد، پس چگونه تفسیر پیدایش جهان با عظمت و حساب شده هستى از طریق تصادفات، حوادث اتّفاقى و علل فاقد هدف و نقشه که به مراتب از آن غیر منطقى تر است را مى توان پذیرفت؟! «بنابراین تفسیر مادّى ها درباره پیدایش جهان و موجودات گوناگون آن، یک تفسیر غیر علمى» است.
به این ترتیب هریک از کتب علوم طبیعى ما از قبیل فیزیک، شیمى، بیولوژى، فیزیولوژى، تشریح طب، حیوان شناسى، گیاه شناسى، و مانند آنها مى تواند به عنوان یک «کتاب خداشناسى» مورد استفاده قرار گیرد، چرا که، همه درباره اسرار و قوانین و نظامات شگرف آفرینش بحث مى کنند که تفسیر صحیح و منطقى آنها جز با قبول اصل «خداشناسى» امکان پذیر نیست و این همان راهى است که قرآن مجید در بیشتر استدلالات توحیدى خود پیموده است.
بگفته دانشمند معروف فلکى و پایه گذار نجوم جدید:
«هرچه آگاهى ما بر خلقت و عظمت آسمان ها بیشتر باشد دیندارى ما عمیق تر است».
به این ترتیب پیوند نزدیکى میان «پیشرفت علوم» و «ایمان به خدا» وجود دارد; یعنى هر قدر دامنه علوم گسترده تر شود، ریشه هاى ایمان به یک مبدأ علم و قدرت در دلها محکم تر خواهد شد.
به گفته دانشمند زیست شناس معاصر و رییس آکادمى علوم فلوریدا «آلبرت وینچستر»(2):
«هر کشف تازه اى که در دنیاى علم به وقوع مى پیوندد صدها مرتبه بر استوارى ایمان ما مى افزاید، و وسوسه هاى نهانى را که کم و بیش در باطن معتقدان ما وجود دارد از بین مى برد و جاى آن را به افکار عالى خداشناسى و توحید مى بخشد».
راه دوّم: حرکت و تکامل
از یک سو علم به ما مى گوید: مادّه بى جان، میل دارد اگر ساکن است همواره به ساکن بماند، و اگر متحرّک است مسیر خود را همچنان دنبال کند، مگر این که یک عامل خارجى سکون اوّل، و حرکت دوّم را به هم بزند، مثلا اگر سنگى در گوشه اى از فضا ساکن باشد بدون تأثیر نیروى خارجى، متحرّک نمى شود، و اگر متحرّک باشد، بدون تأثیر عامل بیرونى از حرکت باز نمى ایستد.
و از سوى دیگر علم به ما مى گوید: مواد تشکیل دهنده جهان با گذشت زمان بسمت تجزیه، انحلال و تبدیل به شکل هاى ساده تر، مى رود، موادّ آلى به موادّ ساده تر تبدیل شده، عناصر و اتم ها - اگر به حال خود بمانند - تجزیه شده و ستارگان فروزان رو به خاموشى مى روند. پس در درون مادّه بى جانِ جهان، عاملى که آن را به سوى تکامل بشکاند دیده نمى شود، بلکه جهان خود به خود رو به فساد و تجزیه و متلاشى شدن مى رود. در نتیجه باید قبول کرد که «تکامل و حیات» از خارج جهان مادّه، سرچشمه گرفته است، زیرا در درون مادّه بى جان، تمایلى به این موضوع دیده نمى شود، و چون در درون آن چنین کششى وجود ندارد، از بیرون ذات آن فراهم شده است.
یکى از فلاسفه مى گوید:
«آیا مى توانید درباره آن کشش حیاتى که از آمیب ساده تا وجود انسانى همچون اینشتاین و ادیسون و آناتول فرانس کشیده شده، فکر کنید، بى آن که دنیا را در کسوت خدایى ببینید» معناى این سخن این است که تفسیر این کشش حیاتى و میل به تکامل بدون یک تفسیر الهى ممکن نیست.
راه سوّم: حدوث جهان هستى
علم به ما مى گوید: انرژى هاى موجود در جهان طبق اصل دوّم «ترمو دینامیک»، رو به خنثى شدن و یکنواختى پیش مى روند، و روزى فرا مى رسد که همه یکسان و خنثى مى شوند و حالت بى تفاوتى در سراسر جهان پدیدار مى گردد; درست مانند ظروف بهم پیوسته مایعات که به هنگام تفاوت سطوح، شاهد حرکت و جنبش در آنها هستیم، امّا این وضع براى همیشه ادامه پیدا نمى کند، و دیر یا زود، وقتى که همه سطوح یکسان شدند، همه چیز خاموش، آرام و بى حرکت خواهد گردید.
طبق این اصل پیدایش جهان حتماً تاریخى دارد و اگر ازلى بود مدّتها قبل به حالت یکنواختى دچار شده، و همه چیز خنثى و هر حرکتى خاموش مى شد.
بنابراین باید قبول کنیم که جهان مادّه حادث است نمى تواند ازلى باشد.
اکنون این سخن پیش مى آید که حدوث نخستین، و بر هم خوردن بى تفاوتى روز اوّل، که مبدأ پیدایش این همه نمودها شده چه بوده است؟ «انفجار نخستین» و یا به عبارت دیگر انفجارى که در اتم هاى یکنواخت مادّه اولّى روى داده از چه عاملى سرچشمه گرفته؟ این انفجار در حالت «بى تفاوت کامل» چگونه ممکن است خود به خود بوجود آمده باشد؟!
پس باید اعتراف کرد که عاملى از خارج، سرچشمه به هم خوردن بى تفاوتى نخستین، و ایجاد موج، در عالم یکنواخت مادّه بى جان و سپس پیدایش انرژى ها و نمودهاى مختلف جهان شده است، و مادّه تنها نمى تواند عامل پیدایش نمودهاى این جهان باشد. بلکه به یک عامل ما فوق طبیعى نیاز دارد که ما نامش را «خدا» مى گذاریم.
دلایل سه گانه فوق که - یکى از طریق مطالعه «نظام جهان هستى» و دیگرى از طریق «حرکت و تکامل»; و سوّمى از طریق «حدوث جهان هستى» - براى اثبات وجود خدا ذکر شد، هریک موضوع کتابهاى مشروحى است که توسط فلاسفه الهى و خداشناس تألیف شده، و آنچه ما در بالا آوردیم خلاصه و چکیده آنهاست.
