1ـ معروف ترین مثال حیله رباى معاملاتى، بیع یک درهم و یک دینار، در مقابل دو درهم و دو دینار است. فقها این بیع را جایز مى دانند; بلکه صاحب جواهر(قدس سره) بر این مطلب ادّعاى اجماع مى کند; او مى فرماید: «لا خلاف فیه بیننا بل الاجماع بقسمیه علیه بل المحکى منه مستفیض جدّاً; هیچ اختلافى در آن (یعنى مسئله اى که در بالا ذکر شد) بین علما شیعه وجود ندارد، بلکه هم اجماع محصّل و هم اجماع منقول در این مسئله وجود دارد، بلکه اجماع منقول آن بقدرى نقل شده است که جدّاً مستفیض است.»
این حیله براى فرار از رباى معاملاتى است; چون بیع دو جنس مثل هم، در صورتى که یکى بیشتر از دیگرى باشد جایز نیست.
امّا باید توجّه داشت که حیله مذکور در واقع حیله نیست،چون یک درهم در مقابل دو دینار قرار مى گیرد، و یک دینار درمقابل دو درهم، و به این صورت معامله دو همجنس نیست،بلکه معامله دو چیز ناهمجنس است، که زیادى یک طرف معاملهدر آن بى اشکال است.
2ـ براى فرار از رباى معاملاتى، دو معامله مستقل انجام دهیم; مثلا اگر بخواهیم یک مَن گندم خوب را در مقابل دو مَن گندم نامرغوب بفروشیم، ابتدا یک مَن گندم را به مبلغ معیّنى به مشترى مى فروشیم و پول آن را از او مى گیریم; سپس دو مَن گندم نامرغوب او را مى خریم و پول آن را به او مى پردازیم. به اینشکل دچار ربا نمى شویم.
این، راهى است که براى طلافروشهاى کنونى کارساز است و آنها را از بعضى کارهاى نامشروع نجات مى دهد.
به عنوان مثال در بین طلافروشها، نوعى اجاره طلا به صورت غیر شرعى مرسوم است; بدین شکل که یک طلافروش، یک کیلو طلا را به شخصى، به مدّت یک سال اجاره مى دهد و ماهیانه فلان مبلغ مى گیرد و در پایان سال یک کیلو طلا را پس مى گیرد.
این اجاره باطل است; چون در اجاره شرط است که عین موردِ اجاره باقى بماند و از منافع آن استفاده شود، در حالى که در اینجاعین مورد اجاره از بین مى رود و در آخر سال یک کیلو طلاى دیگربه موجر داده مى شود.
راه حلِّ مشکلِ فوقِ طلافروشها، دو معامله مستقل است، منتهى یکى نقد و دیگرى نسیه; یعنى طلافروش یک کیلو طلا را نقداً به یک میلیون و دویست هزار تومان مثلا به دیگرى مى فروشد; بعد خریدار همان یک کیلو طلا را، مشروط بر این که یک سال دیگر به طلافروش تحویل دهد به یک میلیون تومان نقد مى فروشد، که بدین صورت هم مقصود طلافروشها در اجاره طلا حاصل مى شود; یعنى سود مورد نظر را که در مثال مذکور دویست هزار تومان است مى برد، و هم این که مرتکب کار خلاف شرعى نشده اند.
3ـ سومین راه فرار از رباى معاملاتى استفاده از مسئله هبه است، یعنى من یک مَن گندم خوب خود را به شما به صورت مجّانى، و بدون هیچ شرطى مى بخشم، شما هم دو مَنْ گندم نامرغوب را به من به صورت مجّانى و بلاعوض هبه مى کنید.
در اینجا شرط مهم این است که هر دو هبه مجّانى باشد وگرنه مشکل است. روشن است که اعطاء و هبه شخص دوم داعى و انگیزه است نه شرط، همان طور که اگر شما به دیگرى وامى بدهید به این امّید که اگر روزى شما هم نیاز داشتید، ایشان به شما وام دهد، اشکالى ندارد. البتّه در صورتى که شرط و شروطى در کار نباشد و این در مورد افراد بیگانه از هم کمتر اتّفاق مى افتد.
4ـ «قرض»، چهارمین طریق حیله شرعى فرار از رباى معاملاتى است، بدین شکل که در مثال فوق، شخص اوّل یک مَن گندم مرغوب را به شخص دوم قرض مى دهد و شخص دوم نیز دو مَن گندم نامرغوب را به شخص اوّل وام دهد، سپس هر یک، طلبى را که از دیگرى دارد به او مى بخشد. در اینجا نیز رعایت شرط بالا، که هر یک از این دو وام باید مستقل و جدّى بوده و مشروط به دیگرى نباشد، لازم است.
5ـ راه دیگر این است که مقدار کمتر را در مقابل همان مقدار از جنس مقابل معاوضه کنند; مثلا یک مَن گندم مرغوب در مقابل یک مَن نامرغوب معاوضه شود. سپس مالک گندم نامرغوب، اضافه (یعنى یک مَن دیگر) را هبه کند. بنابر این صاحب یک مَن گندم خوب، جنس خود را به یک مَن گندم نامرغوب مى فروشد، سپس مالک گندم نامرغوب، بقیّه گندم را به طرف مقابل مى بخشد.
مثالهاى پنج گانه فوق، طرق مختلفى است که معمولا براى فرار از رباى معاملاتى استفاده مى شود.
