مسأله 219 ـ «گنج» مالى است که در زیر زمین، یا کوه، یا دیوار، یا درون درخت پنهان کرده باشند و در عرف به آن گنج گویند.
مسأله 220 ـ اگر انسان در زمینى که ملک کسى نیست گنجى پیدا کند و مالک آن گنج به هیچ وجه شناخته نیست مال خود اوست و باید خمس آن را بدهد. و نیز اگر در زمینى که از دیگرى خریده گنجى پیدا کند و بداند مال کسانى که قبلاً مالک آن زمین بوده اند نیست، مال خود او مى شود و باید خمس آن را بدهد، ولى اگر احتمال مى دهد که مال یکى از آنان است، بنابر احتیاط واجب باید به مالک قبلى اطّلاع دهد چنانچه معلوم شود مال او نیست به کسى که پیش از او، مالک آن زمین بوده اطّلاع مى دهد و به همین ترتیب به تمام کسانى که پیش از او مالک زمین بوده اند و آنها را مى شناسد خبر مى دهد، اگر معلوم شود مال هیچ یک از آنان نیست مال خود او مى شود و باید خمس آن را بدهد.
مسأله 221 ـ گنج داراى نصاب است و نصاب آن صد و پنج مثقال نقره یا پانزده مثقال طلا است، یعنى اگر قیمت چیزى را که از گنج به دست آمده به این مقدار برسد خمس آن واجب است، امّا اگر کمتر از آن باشد خمس آن واجب نیست و اگر قیمت آن به پانزده مثقال طلا نرسد ولى به صدو پنج مثقال نقره برسد باز خمس آن واجب است و همچنین عکس آن.
مسأله 222 ـ اگر در ظرفهاى متعدّدى که در یک جا دفن شده مالى پیدا کند که قیمت آن روى هم رفته به حدّ نصاب برسد، باید خمس آن را داد، ولى اگر گنجهاى متعدّدى در جاهاى مختلف پیدا کند هر کدام از آنها که قیمتش به حدّ نصاب برسد خمس دارد و لازم نیست آنها را روى هم حساب کند.
مسأله 223 ـ هرگاه براى استخراج گنج، مخارجى کرده، مقدار آن را کم مى کند و خمس بقیّه را مى دهد.
مسأله 224 ـ اگر دو یا چند نفر گنجى پیدا کنند همه در آن شریکند و طبق قراردادى که دارند عمل مى کنند و سهم هر یک به حدّ نصاب برسد خمس دارد.
سؤال 225 ـ یکى از مواردى که طبق فتواى همه مراجع تقلید
ـ ادام الله عزّهم ـ خمس آن واجب مى باشد، گنج است; و معناى این سخن این است که یابنده گنج شرعاً مالک آن مى شود، و باید خمس آن را بپردازد; با توجّه به این مسأله چرا دولت اسلامى این گونه گنج ها را به بهانه حفظ آثار باستانى و غیر آن تملّک مى کند؟ و بر فرض جواز آیا نباید معادل قیمت آن را به یابنده گنج که شرعاً مالک است، بپردازد؟
سایر موارد مشمول خمس / مال حلال مخلوط به حرام
جواب: البتّه به عنوان اوّلى گنجها با شرایطى متعلّق به صاحبان زمین، و در اراضى مباح، متعلق به یابنده آن است; ولى هرگاه حکومت اسلامى به خاطر مصالحى که در عناوین ثانویّه مى گنجد لازم ببیند که گنج در اختیار بیت المال اسلام قرار گیرد، باید مطابق آن عمل شود.
سؤال 226 ـ منطقه اى وجود دارد که در آن اشیاى عتیقه یافت مى شود; ولى این اشیا همراه میّت دفن شده است و بیش از پانصد سال از دفن آنها مى گذرد. آیا کندن زمین براى بیرون آوردن این گنج ها، با توجّه به این که احتمالاً یا قطعاً نبش قبر مى شود و استخوانهاى میّت نیز بیرون مى آید، جایز است؟ آیا اشیاى مذکور حکم گنج دارد و خمس آن واجب است؟
جواب: هرگاه ـ آن طور که نوشته اید ـ صدها سال بر آن گذشته، اشیاى مذکور حکم گنج را دارد و خمس آنها واجب است; ولى اگر موجب نبش قبر مسلمان شود جایز نیست; مگر این که اثرى از اموات باقى نباشد.