مردم سه گروهند: گروهى در برابر دستورات حق تسلیم محضند، و بندگانى هستند جان و دل بر کف، چشم بر امر و گوش بر فرمان.
آنها هنگامى که به حلال و حرامى برسند، موضع خود را در برابر آن کاملا مشخّص مى کنند، بساط حرام را جمع مى کنند، جز به حلال نمى اندیشند و حتّى فکر دور زدن حلال و حرام و رسیدنِ به خواسته دل را در سر نمى پرورانند.
آرى، آنها در هر حال رضاى خدا را مى طلبند و بس، این گروه هر چند از نظر کمّیّت کم باشند، از نظر کیفیّت در حدّ اعلاى ایمان و تقوا و معرفت قرار دارند و مصداق «اُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» هستند.
گروه دوم، کسانى هستند که روح اطاعت و تسلیم بر وجودشان حکمفرماست، امّا در پاره اى از موارد که تمایل به امورى دارند، مایل هستند راه صحیح شرعى، براى فرار از حرام به حلال پیدا کنند و به مقصد و مقصود خود برسند، در این گونه موارد از اهل تحقیق، تحقیق مى کنند و اگر راهى پیدا کردند، اقدام مى کنند.
به تعبیر دیگر، هدف آنها رسیدن به مقصود است ـ هر چند مادّى و دنیایى ـ ولى با حفظ حلال و حرام، و رعایت دستورات شرع انور، و لذا، در آنجا که مسأله پیچیده است، براى پیدا کردن راه فرار به سراغ علماء و فقها رفته و نظرات آنان را جستجو مى کنند، و اگر شرع اجازه نداد رها مى کنند و اصرارى ندارند.
به یقین اینها در حدّ مقرّبان نیستند; ولى در صف مطیعان قرار دارند.
گروه سوم، کسانى هستند که در ظاهر جزء دینداران و خداباورانند، ولى تمایلات نفسانى قوى دارند، که براى نیل به آن، به هر درى مى زنند.
مایل به گناه آشکار نیستند، ولى براى رسیدن به مقاصد مادّى خود، به دنبال توجیه گرانى هستند که از طریق توجیهات، به خواسته هاى آنها آب و رنگ شرعى بدهند.
از نشانه هاى آنها این است که در آنجا که منافع کلانى دارند و شرع در ظاهر به آنها اجازه نمى دهد، به سراغ حیله هاى شرعى مى روند، حلال و حرام را دور مى زنند، تا راه عبورى هر چند ظاهرى و ساختگى پیدا کنند.
نشانه دیگر آنها اصرار ورزیدن در عبور از خطوط قرمز شرع است! گاه اگر عالمى به آنها اجازه نداد، به سراغ عالم دیگرى مى روند، شاید نظر او سهل تر باشد و راه چاره اى به آنها بیاموزد.
معمولاً آنها در سطح پائینى از معرفت دینى قرار دارند، و همه جا به ظواهر بسنده مى کنند، گوئى باور ندارند خدا قدرت دارد از طرق مشروع و بى دغدغه، مشکل آنها را حل کند، و به فرض که مصلحت در حلّ آن نباشد از آن صرف نظر کنند و چشم بپوشند.
مسأله حیله هاى شرعى مربوط به این گروه است.
البتّه حیله معنى وسیعى دارد که شامل هر گونه چاره اندیشى، چه مثبت و چه منفى، مى شود، و بر این اساس هم گروه دوم را شامل مى شود و هم گروه سوم را، منتها در گروه دوم حیله به معنى راه کار مشروع و مقدّس مثبت است و در گروه سوم به معنى راه کارهاى منفى و نامقدّس و به اصطلاح کلاه شرعى درست کردن است.
و از آنجا که مسأله رباخوارى از شایع ترین گناهان در محیطهاى اقتصادى است، و از طرق سهل درآمدهاى کلان است، مسأله حیل ربا در فقه بیش از ابواب دیگر گُل کرده است، وگرنه مسأله حیله هاى شرعى منحصر به ابواب ربا نیست.
در سالهاى گذشته، در فصل تابستان، در جوار حضرت ثامن الحجج، علىّ بن موسى الرّضا - علیهما آلاف التّحیة و الثّناء - که درس خارج فقه مسائل مستحدثه مطرح مى شد به بحث حیل ربا رسیدیم و با توجّه به اوضاع و شرایط روز لازم دیده شد این بحث به طور مشروح و گسترده مطرح گردد و بحمداللّه توفیق رفیق راه شد و با حضور گروهى از فضلاى حوزه علمیّه مشهد و جمعى از حوزه علمیّه قم این بحث به طور مستوفى دنبال شد و همان گونه که در بالا اشاره شد، هم به طرق صحیح و مثبت فرار از ربا پرداختیم و هم طرق نادرست و انحرافى، همه آنها با ذکر ادّله و فروع لازمه مطرح شده است، امید آن که این مجموعه، راهگشاى فضلا و طلاّب علوم دینى و سایر پژوهشگران واقع شود، و نیز خداوند توفیق دهد سایر حیل شرعیّه را در ابواب دیگر فقه، مورد بحث و بررسى دقیق قرار دهیم، و کارى را که بزرگان پیشین آغاز کرده اند، دنبال کنیم.
مباحثى که در تابستان سال 1377 شمسى، به عنوان درس خارج فقه، در حوزه علمیّه مشهد ایراد شد، توسّط جناب مستطاب حجّة الاسلام و المسلمین آقاى علیان نژادى، با دقّت و جدّیّت گردآورى و تنظیم گشت و پاورقیهاى لازم بر آن افزوده شد. ضمن تشکّر از زحمات ایشان، توفیق همگان را در حفظ، تنقیح، و تحقیق و نشر آثار اسلام و سپس عمل به آن ـ بویژه در مسائل مورد ابتلاى همگان در این ایّام ـ از درگاه خداوند متعال خواهانم.
ربّنا اغفر لنا و لاخواننا الّذین سبقونا بالایمان
و لاتجعل فى قلوبنا غلاّ للّذین آمنوا
ربّنا انّک رئوف رحیم
:
ضرورت بحث حیله هاى ربا
5 صفر 1420، قم، حوزه علمیّه
ناصر مکارم شیرازى
