İşarə:
Bildiyimiz kimi, vilayət iki qismə bölünür:
1. ”Təşrii vilayət”;
2. “Təkvini vilayət”.
“Təşrii vilayət” qanun çərçivəsində rəhbərlik və hakimiyyətdən ibarətdir. Bə’zən o, ata və babanın öz övladı üzərindəki vilayəti kimi məhdud olur, bə’zən də hökumət və məmləkətin işlərini əhatə edir.
“Təkvini vilayət” isə bir kəsin yaradılış aləmində Allahın izni ilə qanunları dəyişdirməyə qadir olmasından ibarətdir. O, Allahın izni ilə ixtiyarı çatan həddə əlacsız xəstəyə şəfa verə və ölüləri dirildə bilər. İnsanların cismində və təbiətdə bir sıra qeyri-adi dəyişikliklər etmək də bu qəbildəndir.
“Təkvini vilayət” dörd qismə bölünə bilər; bu bölgünü bə’ziləri qəbul, bə’ziləri inkar edir:
1. Dünyanın yaradılışında vilayət: Allah-taala bir bəndəyə, yaxud mələyə bir varlıq yaratmaq, yaxud bir varlığın həyatını geri almağa icazə verir. Sözsüz ki, bu iş qeyri-mümkün deyil. Çünki Allah-taala hər bir şeyə qadirdir və istədiyi qüdrəti istədiyi şəxsə əta edə bilər. Lakin Qur’an ayələri göstərir ki, varlıq aləminin, yer və göylərin, insan, cin və mələklərin, heyvan və bitkilərin, dağ, dərə və dənizlərin yaradılışı mələklərin, yaxud xüsusi bəndələrinin ixtiyarında yox, məhz Allahın qüdrət əlindədir. Bu isə (geniş mə’nada) qeyrisinə əsla verilməmişdir. Buna əsasən, yer, göy və bütün canlıların xaliqi yalnız aləmlərin rəbbi olan Allahdır.
2. “Təkvini feyz vasitəsi”: Yə’ni Allah tərəfindən bəndələrə, yaxud varlıq aləminin digər məxluqlarına yardım, rəhmət, bərəkət və qüdrət ilahi övliyalar və xüsusi bəndələr vasitəsilə çatdırılır. Məsələn, şəhər evlərinə çəkilən borular suyu mənbədən alır və ünvanlara paylayır. Burada mənbədən ayrılan ilk şaxəyə “feyz vasitəsi” demək olar.
Bu nəzər əqli baxımdan qeyri-mümkün deyil. Onun kiçik nümunəsini insan orqanizmində qanın ürəyin şah damarı vasitəsilə bütün orqanlara yayılmasında müşahidə edirik. Bu prosesin böyük aləmdə də təsəvvürü qeyri-mümkün deyil. Şübhəsiz, onu sübut etmək üçün kifayət qədər dəlilə ehtiyac var. Bu işdə Allahın izni mütləq şərtdir.
3. Məhdud “təkvini vilayət”: Buraya ölüləri diriltmək, əlacsız xəstələrə şəfa vermək və s. işlər daxildir.
Qur’ani-kərim ayələrində peyğəmbərlərin bu qisim vilayətə malik olması nümunələri açıq-aydın görünür. Biz bu ayələrə bir qədər sonra işarə edəcəyik. Bu məsələ rəvayətlərdə də təsdiqlənir. “Təkvini vilayət”in bu qismi həm əqli, həm də nəqli dəlillərə əsasən mümkün iş sayılır.
4) Xeyirli işlərin gerçəkləşməsi üçün dua xarakterli vilayət: Bu da mütəal Allahın izninə bağlıdır. Belə ki, Peyğəmbər (s), yaxud mə’sum imam dua edir, bu dua Allahın iznilə gerçəkləşir.
Bu da əqli və şər’i baxımdan məqbuldur. Bu haqda ayə və rəvayətlər çoxdur. Bəlkə də, ona “təkvini vilayət” adını vermək münasib deyil. Çünki duanın qəbulu Allah tərəfindəndir.
Bir çox rəvayətlərdə peyğəmbər, imam və bə’zi ilahi övliyaların “ismi-ə’zəm”i (Allahın böyük adını) bilməsindən söz açılmışdır. İsmi-ə’zəm vasitəsilə aləmdə məsləhətli istəklərin həyata keçirilməsi qeyd olunur. “İsmi-ə’zəm”in[1] nə olduğunu nəzərə almadan, bu qəbil rəvayətlər onun “təkvini vilayət”in üçüncü qisminə uyğun olduğunu açıqlamışdır.
Qur’ani-kərimdən “təkvini vilayət”lə bağlı bə’zi ayələrə nəzər salırıq:
وَیُعَلِّمُهُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالإِنجِیلَ وَرَسُولاً إِلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُم بِآیَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُم مِّنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْرًا بِإِذْنِ اللّهِ وَأُبْرِىءُ الأکْمَهَ والأَبْرَصَ وَأُحْیِـی الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللّهِ وَأُنَبِّئُکُم بِمَا تَأْکُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَّکُمْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ
1. “Allah ona kitabı, hikməti, Tövratı, İncili öyrətdi və onu İsrail övladlarına peyğəmbər göndərdi. (İsa onlara dedi:) “Mən həqiqətən, Rəbbiniz tərəfindən ayə (mö’cüzə) ilə sizə peyğəmbər olaraq gəlmişəm. Sizin üçün palçıqdan quşa bənzər bir surət düzəldib ona üfürərəm, o da Allahın iznilə (diri) quş olar. Anadangəlmə korları, cüzam xəstəliyinə tutulanları sağaldar və Allahın iznilə ölüləri dirildərəm. Mən evlərinizdə yediyiniz və yığıb saxladığınız şeyləri də sizə xəbər verərəm. Əgər mö’minsinizsə, bunlarda həqiqi nişanələr vardır!”[2]
فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخَاء حَیْثُ أَصَابَ
2. “Biz küləyi ona ram etdik. Külək onun əmri ilə istədiyi yerə rahatca gedirdi!”[3]
قَالَ الَّذِی عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَن یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَأَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَمَن شَکَرَ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ
3. “(Səmavi) kitabdan bir qədər bilən şəxs dedi: “Mən onu sənə bir göz qırpımında gətirərəm! (Süleyman) Taxtı yanında hazır durmuş görüncə dedi: “Bu, Rəbbimin lütf və mərhəmətindəndir. Məni imtahana çəkmək üçündür ki, görək Ona şükür edəcəyəm, yoxsa nankor olacağam! Kim şükür etsə, yalnız öz xeyrinə şükür etmişdir; kim nankor olsa, həqiqətən, mənim Rəbbim hər şeydən ehtiyacsızdır və kərəm sahibidir!”[4]
Birinci ayədə əvvəlcə Allahın həzrət İsaya (ə) xüsusi lütf və mərhəmətindən söz açılaraq buyurulur: “Allah ona kitabı, hikməti, Tövratı və İncili öyrətdi.” Sonra onu peyğəmbər kimi tanıtdıraraq buyurur: “Onu İsrail övladlarına peyğəmbər göndərdi.” Ayənin davamında İsa (ə) özünün haqq olduğunu sübut etmək üçün dediyi sözləri və mö’cüzələri şərh edərək beş qismə bölür:
Əvvəl buyurur: “Mən həqiqətən, Rəbbiniz tərəfindən mö’cüzə ilə sizə peyğəmbər gəlmişəm. Sizin üçün palçıqdan quşa bənzər bir surət düzəldib ona üfürərəm, o da Allahın iznilə quş olar.”
İkinci və üçüncü: “Anadangəlmə korlara və cüzam xəstəliyinə tutulanlara şəfa verərəm!”
Dördüncü: ”Allahın iznilə ölüləri dirildərəm!”
Beşinci: “Mən evlərinizdə yediyiniz və ehtiyat saxladığınız şeyləri də sizə xəbər verərəm. Əgər mö’minsinizsə, bunlarda həqiqi nişanələr vardır!”
Bu ayənin mə’nasına və onun ifadələrindəki fərqlərə diqqət yetirdikdə mə’lum olur ki, həzrət İsa (ə) quşların yaradılışını Allah-taalaya, digər üç mö’cüzəni isə (ölüləri diriltmək, anadangəlmə korlara və cüzam xəstəliyinə tutulanlara şəfa vermək) Allahın əmri və izni ilə özünə aid edir. Təkvini vilayətdə bə’zən Allah-taala insana elə bir qüdrət verir ki, Onun əmrilə yaradılış aləmində tə’sir qoyaraq adi səbəbləri adlayır, ölünü diriltmək və əlacsız xəstəyə şəfa vermək kimi işlərə qadir olur.
Bu Allah-taalanın İsa peyğəmbərə əta etdiyi “təkvini vilayət”in bir nümunəsi idi və buna oxşar vilayətin digər peyğəmbərlər və mə’sum imamlara da verməsində heç bir mane görünmür.
Amma bir kəs “məqsəd İsanın (ə) duası ilə Allah-taalanın şəfa verməsi, yaxud ölüləri diriltməsidir” demiş olsa, bu nəzər ayənin zahiri mə’nası ilə ziddir. Çünki ayədə açıq-aydın buyurulur ki: “Mən bu işi Allahın iznilə görürəm!” Yə’ni xariqüladə işləri Allahın iznilə özüm görürəm. Heç bir dəlil yoxdur ki, ayənin zahiri mə’nasını boşlayıb, ona əks olan bir fikir yürüdək.
Hətta “quşların yaradılışı”nda da mümkündür ki, bu tə’sir Allah-taalanın iznilə İsanın (ə) üfürməsinə verilsin və o da Allahın iznilə belə bir iş görsün. Hərçənd, bir çox təfsirçilər bu mə’nanı qəbul edərək demişlər ki, quşların yaradılışı birbaşa Allaha mənsubdur. Bəlkə də məqsəd budur ki, bə’ziləri həzrət İsanın (ə) Allah olmasını iddia etməsinlər. Çünki xaliqlik yalnız yeganə Allaha məxsusdur! Bu mə’nanın oxşarını “Maidə” surəsinin 110-cu ayəsində də görmək olar. Lakin bu iş İsanın (ə) dili ilə deyil, Allah-taalanın İsaya (ə) xitabı ilə baş tutur. Ayədə buyurulur:
وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِإِذْنِی فَتَنفُخُ فِیهَا فَتَکُونُ طَیْرًا بِإِذْنِی وَتُبْرِىءُ الأَکْمَهَ وَالأَبْرَصَ بِإِذْنِی وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوتَى بِإِذْنِی
“Xatırla o zamanı ki, sən Mənim iznimlə palçıqdan quşa bənzər bir şey düzəldib ona üfürürdün, o da Mənim iznimlə quş olurdu. Sən Mənim iznimlə anadangəlmə kora və cüzam xəstəyə şəfa verir və Mənim iznimlə ölüləri dirildirdin!”[5]
Diqqəti cəlb edən məsələ budur ki, “Ali-İmran” surəsindəki ifadə fərqliyi eynilə burada da görünür. Yə’ni xilqət və quşların yaradılışı İsa peyğəmbərə yox, yalnız ölüləri diriltmək, anadangəlmə korlara və əlacsız xəstələrə şəfa ona nisbət verilmişdir. Hərçənd, onların hamısında Allahın izni qeyd edilmişdir.
Bir sözlə, bu ayələr İsa peyğəmbərin xüsusi və məhdud çərçivədə “təkvini vilayət”ə malik olmasını açıq-aydın sübut edir və bu məsələnin yalnız o həzrətə həsr edilməsi üçün heç bir dəlil də yoxdur. Bu, digər peyğəmbərlərə və mə’sum imamlara da aiddir.
***
İkinci ayədə küləklərin həzrət Süleymana (ə) ram olmasından söz açılaraq buyurulur: “Biz küləyi ona ram etdik. Külək onun əmri ilə istədiyi yerə rahatca gedirdi!”
Bu və sonrakı ayələrdən açıq-aşkar başa düşülür ki, cinlər Süleyman peyğəmbərin əmrinə tabe olduqları, onun üçün quru və suda mühüm işlər yerinə yetirdikləri kimi, küləklər də onun əmrinə təslim idi. Onun göstəriş verdiyi yerə hərəkət edirdilər. Bu da təkvini vilayətin xaricdəki nümunələrindəndir. Bu mə’na “Ənbiya” surəsinin 81-ci ayəsində də açıqlanmışdır:
وَلِسُلَیْمَانَ الرِّیحَ عَاصِفَةً تَجْرِی بِأَمْرِهِ إِلَى الْأَرْضِ الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا
“(Allahın) əmrilə bərəkət verdiyimiz yerə tərəf şiddətlə əsən küləyi də Süleymana Biz ram etdik.”
Bu ayədə şiddətlə əsən küləyin Süleyman peyğəmbərin ixtiyarında olmasından söz açılır.
Çox ehtimal ki, həzrət Musanın (ə) əsası vasitəsilə iki çeşmənin fəvvarə vurması[6], eləcə də, dəryanın iki hissəyə bölünməsi[7] təkvini vilayət qismindəndir.
Nəticə: Heç bir şübhə yoxdur ki, Allah-taala xüsusi bəndələrinə təkvini vilayət verməklə onlara yaradılışda və xarici aləmdə dəyişiklik qüdrəti əta edir.
***
Üçüncü ayədə Süleyman peyğəmbərin xüsusi dostlarından olan bir kəsin təkvini vilayətindən söz açılır. Qur’ani-kərimdə onun adı çəkilmir. Yalnız “elmdən bir qədər bilən kəs” ifadəsi ilə vəsf edilir. Qur’ani-kərimdə buyurulur:
قَالَ یَا أَیُّهَا المَلَأُ أَیُّکُمْ یَأْتِینِی بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَن یَأْتُونِی مُسْلِمِینَ
“Süleyman dedi: “Ey ə’yanlar! Onlar müt’i vəziyyətdə yanıma gəlməmiş hansınız (Bilqeysin) taxtını mənə gətirə bilər.”[8]
قَالَ عِفْریتٌ مِّنَ الْجِنِّ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَن تَقُومَ مِن مَّقَامِکَ
“Cinlərdən olan bir ifrit dedi: “Sən yerindən qalxmamış, mən onu sənə gətirərəm!”[9]
قَالَ الَّذِی عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَن یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ
“(Səmavi) kitabdan bir qədər bilən birisi isə dedi: “Mən onu sənə bir göz qırpımında gətirərəm!”[10]
Əlbəttə, bu bir iddia olmayıb, əməli olaraq həyata keçirildi. Ayənin davamında buyurulur:
فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّی
(Süleyman) taxtı yanında hazır durmuş görüncə dedi: “Bu, Rəbbimin lütf və mərhəmətindəndir (ki, dostlarımdan bə’zisinə belə bir qüvvət və qüdrət verilmişdir)!”[11]
Sual: Səmavi kitabı bilən şəxs kim idi?
Məşhur nəzərə görə, bu şəxs Süleyman peyğəmbərin vəziri Asəf ibn Bərxiya olmuşdur. Deyilənlərə görə, o, Süleyman peyğəmbərin bacısı oğlu imiş. Əyyaşinin təfsir kitabında qeyd olunan rəvayətdə deyilir: “Yəhya ibn Əksəm imam Əli ibn Məhəmməd ibn Nəqidən (ə) Asəf ibn Bərxiyanın kim olduğunu soruşduqda, o həzrət buyurdu: “Süleymanın (ə) canişini idi və nübüvvət məqamına çatmışdı.” Həzrət Süleyman (ə) bu işlə onun məqam və mövqeyini hamıya bildirmək istəyirdi. Halbuki özü bu işi görməyə hamıdan çox qadir idi.
Bə’ziləri ehtimal vermişlər ki, o, Süleyman peyğəmbərin özü olmuşdur. Bu isə ayənin zahiri mə’nasına tam ziddir.
Bə’ziləri də onun Bəni-İsraildən olduğunu bildirirlər. Mə’lumdur ki, bu təfsirin Asəf ibn Bərxiya ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur. Çünki Asəf ibn Bərxiya da zahirən, Bəni-İsraildən imiş. Ümumiyyətlə, burada övliyalardan birinin kitabdan bir qədər bilik vasitəsilə Səba padşahının taxtını bir göz qırpımında ərəb ölkələrinin cənubundan şimalına gətirməsindən söhbət gedir. Bu səciyyə digər ilahi övliyalar, peyğəmbərlər və mə’sum imamlara da aiddir. Xüsusilə, bə’zi rəvayətlərdə imam Baqirin (ə) buyuruğu bunu təsdiq edir: “İsmi-ə’zəm (Allahın böyük adı) yetmiş üç hərfdən ibarətdir. Asəf ibn Bərxiya onun yalnız bir hərfini bilirdi və onu dilə gətirərkən yer və Bilqeysin taxtı onun müqabilində diz çökdü... Və bu iş bir göz qırpımından da tez baş verdi. Biz isə onların yetmiş ikisini bilirik. Qalan bir hərf isə yalnız Allah-taalanın qeyb elminə aiddir. Hər bir qüvvət və qüdrət yalnız Onun izni və əmrilədir!”[12]
Bu məzmunda başqa rəvayətlər də imam Baqir (ə) və imam Sadiq (ə), eləcə də digər imamlardan nəql olunmuşdur. Beləliklə, ötən ayələrdən mə’lum olur ki, Qur’ani-kərim baxımından təkvini vilayətin bəndələrə verilməsində heç bir şübhə yoxdur.
***

[1] Bu məsələ ilə əlaqədar “Peyami-Qur’an” kitabının “Allahın sifətləri” fəslində geniş bəhs etmişik.
[2] “Ali-İmran” surəsi, ayə: 48-49.
[3] “Sad” surəsi, ayə: 36.
[4] “Nəml” surəsi, ayə: 40.
[5] “Maidə” surəsi, ayə: 110.
[6] “Bəqərə” surəsi, ayə: 60.
[7] “Şüəra” surəsi, ayə: 63.
[8] “Nəml” surəsi, ayə: 38.
[9] “Nəml” surəsi, ayə: 39.
[10] “Nəml” surəsi, ayə: 40.
[11] “Nəml” surəsi, ayə: 40.
[12] “Üsuli-kafi”, (“Burhan” təfsirindən nəqlən,) 3-cü cild, səh. 203, hədis: 1.