ریشه این کلمه در لغت همان «تقوا» و «اتقاء» است که به معناى پرهیز کردن و خویشتن دارى است. بنابراین تقیّه از نظر مفهوم لغوى به عمل کسى گفته مى شود که کارش آمیخته با یک نوع مراقبت و پرهیز و خویشتن دارى باشد.
در مورد تعریف علمى آن یکى از قدیمى ترین تعاریف که در دست است از مرحوم شیخ مفید عالم و دانشمند معروف و سرشناس اسلامى است که همه مسلمانان براى او احترام قائلند و در قرون نخستین مى زیسته و آن این است که :
«التقیة ستر الاعتقاد و مکاتمة المخالفین و ترک مظاهرتهم بما یعقب ضرراً فى الدین و الدنیا; تقیّه مستور داشتن اعتقاد باطنى و کتمان در برابر مخالفان بخاطر اجتناب از زیان هاى دینى و دنیوى است».
همان گونه که مشاهده مى شود عنصر اصلى تقیّه را در این تعریف دو چیز تشکیل مى دهد یکى مسأله «کتمان اعتقاد باطنى» و دیگرى «پیشگیرى از زیان و ضررهاى معنوى و مادى» است. اما مهم این است که بدانیم آیا هدف از این پیشگیرى رعایت مصالح و منافع شخصى و مقدم داشتن آن بر مصالح اجتماعى است یا هدف جلوگیرى از هدر رفتن نیروهاى اصیل و سازنده، ذخیره کردن آنها براى یک مبارزه حساب شده در برابر مخالفان و دشمنان است؟ با این که ذکر کلمه «دینى» در ضمن اهداف تقیّه پاسخ این سؤال را روشن مى سازد ناچاریم توضیح بیشترى در این زمینه بدهیم.
حالت تقیّه به خود گرفتن چنانکه خواهیم دید معمولا مخصوص اقلیت هایى است که در چنگال یک اکثریت نیرومند و زورگو (اکثریت کمى یا کیفى) گرفتار شوند و ببینند اظهار عقیده باطنى کردن آن هم به صورت نامنظم و پراکنده گذشته از این که هیچ گونه ثمره اى جز بیدار ساختن دشمن ندارد، نیروهاى فعال و سازنده را تدریجاً به نابودى یا ضعف مى کشاند و سرمایه هایى که براى این اقلیّت با توجه به نفرات کم آنها بسیار گران قیمت و پرارزش است به این ترتیب از میان مى برد بدون این که هیچ گونه نتیجه مثبتى از آن گرفته شود.
آیا عقل و درایت و پایان نگرى ایجاب نمى کند که این نیروها بدین گونه تباه نشوند بلکه با کتمان عقیده باطنى، نیروهاى خود را ذخیره کنند تا در موقع لزوم و به هنگام نیاز و فرا رسیدن لحظات سرنوشت و فرصت هاى مناسب از آنها بطور مؤثر و قاطع بهره گیرى کنند؟
مثال روشنى در این جا که مى توان براى این موضوع ذکر کرد این است که در بسیارى از روستاها که چشمه هاى کوچکى وجود دارد هرگز مستقیماً آب چشمه را به زمین ها نمى فرستند زیرا آب چشمه در همان گام هاى نخستین تدریجاً در یک نقطه از زمین فرو مى رود بدون آن که زراعت را تر کند، بلکه یک استخر بزرگ در کنار چشمه مى سازند و راه خروج آب را از استخر به کلى مسدود مى کنند; هنگامى که استخر پر شد روزنه وسیع آن را مى گشایند و آب هاى ذخیره شده در استخر با سرعت و فشار در مدت کوتاهى زمین هاى وسیعى را مى پوشاند و سیراب مى کند در حالى که قبلا تقریباً همه آب ها به هدر مى رفت.
با توجه به این حقیقت هدف نهایى تقیّه روشن مى گردد و بطور سربسته پاسخ بسیارى از پرسش ها در این زمینه داده خواهد شد در عین حال مشروح اهداف مختلف تقیّه را پس از ذکر دلایل و مدارک این مسأله در منابع اسلامى بازگو خواهیم کرد.
اما نکته اى که ذکر آن به هر حال در این جا ضرورى است این است که چنان نیست که تقیّه (به مفهوم وسیع کلمه) همه جا واجب باشد بلکه گاهى رسماً حرام و گناه کبیره است، همان طور که ممکن است در مواردى مباح یا مستحب یا مکروه باشد که شرح آن را در بحث هاى آینده خواهیم دانست.
و نیز خواهیم دید که چگونه استفاده پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) در سال هاى نخستین دعوتش از روش تقیّه، به مسلمانان امکان داد که دور از چشم دشمن به صورت نیروى مؤثر و پرقدرتى درآیند که درهم شکستن آنها به آسانى ممکن نباشد و سرانجام با همین تاکتیک بر دشمن سر سخت زورگو پیروز گشت.
