Təfsir alimlərinin əksəriyyəti də bu məsələni qəbul etmişlər ki, bütün canlı növlərini axirət, mükafat və ya cəza gözləyir. Şübhəsiz ki, hesab və cəzanın ilkin şərti ağıl və şüur məsələsi, onun ardınca isə vəzifə və məsuliyyətdir. Təfsirçilər də bu qənaətdədir ki, heyvanlar da özlərinə uyğun formada dərk və şüura malikdirlər. Heyvanların çoxunun həyatı maraqlı və heyrətamiz nizam-intizama malikdir, onların ali səviyyədə dərk və şüurlarını nümayiş etdirir. Məsələn, qarışqalar, bal arıları və onların valehedici qanunları haqqında, eləcə də yuva və pətəklərinin heyranedici nəzmi haqqında eşitməyən və onların təqdirəlayiq dərk və şüurlarına “afərin” deməyən bir insan yoxdur. Bu üzdən onların da axirətdə məşhur olması tamamilə mümkün sayılmışdır.  

 

“Liqaullah” ifadəsi Qurani-kərimdə “Qiyamət səhnəsində hazır olmaq” mənasında işlənir. “Liqa” sözü “görüş” mənasında işləndiyinə baxmayaraq Allahla görüş dedikdə insanların bir-biri ilə fiziki görüşmələri kimi görüş nəzərdə tutulmur. Çünki Allah nə cisimdir, nə də zahiri gözlə görüləcək rəngi və məkanı var.

Quranda zülm üç mənada işlənmişdir: Allaha qarşı zülm, başqalarına zülm etmək, insanın özünə zülm etməsi. Zülmün bu üç qisminə diqqət yetirməklə “İbtila” ayəsinin  “Mənim əhd-peymanım zalımlara şamil olmaz” hissəsi hər növ zalıma və zülmkara şamil olur.

Quran ayəsinə görə zəif və zülmə məruz qalmış insanlar bütün günahlarını zalım insanların boynuna atmağa çalışacaqlar. Lakin müstəkbir insanlar onların bu etirazını qəbul etməzlər. Çünki iradələrinin azad olduğu təqdirdə onların əsassız sözlərinə təslim olmuşlar, küfrə üz gətirmişlər və peyğəmbərlərin məntiqi sözlərini unutmuşlar.

Belə insanların qiyamət günü kor olmasını belə izah etmək olar ki, dünyanın bütün həqiqətləri orada mütənasib şəkildə təcəssüm edir. Bu dünyada qəlb gözləri həqiqətləri görməkdə kor olan insanların orada cismani gözləri kor olacaq. Bu üzdən “biz qabaq görürdük, nə üçün bura kor gəlmişik?” deyə soruşanda onlara deyilər: “Bu, sizin ilahi ayələri unutduğunuza görədir."