ملاّصدراى شیرازى در کتاب مشهور خود «اسفار» ضمن دلائل فراوان بر محال بودن نظریّه تناسخ چنین مى گوید:
روح در آغاز پیدایش خود استعداد و قوّه محض است و در هیچ قسمت به مرحله فعلیّت نرسیده است; همانطور که بدن نیز در آغاز چنین مى باشد، یعنى همه چیز او در مرحله استعداد نهفته است.
این دو (روح و بدن) دوش به دوش یکدیگر پیش مى روند و آنچه در آنها بصورت «قوّه و استعداد» نهفته است تدریجاً به مرحله «فعلیّت و ظهور» مى رسد.
همانطور که جسم پس از رسیدن به یک مرحله از «فعلیّت» محال است دوباره به حال «استعداد و قوّه» بازگردد و مثلاً هرگز یک جنین کامل، به مرحله «نطفه» یا «علقه» تنزّل نمى کند، و یا پس از تولّد، به رحم باز نمى گردد، همچنین روح پس از رسیدن به یک مرحله از فعلیّت، محال است دومرتبه بازگشت به «قوّه» نماید; زیرا حرکت این دو (روح و جسم) از «قوّه» به «فعل» از نوع «حرکت جوهرى» است که در ذات اشیاء صورت مى گیرد و بازگشت در حرکت جوهرى امکان پذیر نیست.
حال اگر فرض کنیم روح پس از رسیدن به مرحله «فعلیّت»، بازگشت به بدنى که در حال جنینى، یعنى استعداد و قوّه محض است، بنماید، لازمه آن این مى شود که دو چیز متضاد با هم متّحد گردند، یعنى بدنى که در حال استعداد و قوّه است با روحى که به مرحله فعلیّت و ظهور رسیده، متّحد شود. تردیدى نیست که چنین اتّحادى محال مى باشد.(1)
ولى عقیده به تناسخ، درست برخلاف این قانون مسلّم است. این عقیده مى گوید: انسان مى میرد و روح او بسان میوه رسیده یا کالى (به اختلاف پرورش تکاملى) از بدن جدا مى گردد، ولى بزودى به بدن دیگرى بازگشته، همان مراحل را از نو شروع مى کند.
نخست در درون یک نطفه و سپس به صورت جنین کاملى درمى آید.
مجدّداً متولّد مى شود.
مجدّداً دوران طفولیّت را با همه مشکلات و تلخیها و شیرینیهایش پشت سر مى گذارد.
روحى که سابقاً بلد بود حرف بزند، راه برود، غذا بخورد، فکر کند و احتمالاً بخواند و بنویسد، همه چیز را فراموش کرده و دوباره باید مادر، او را پا به پا ببرد تا «شیوه راه رفتن» را بیاموزد، و کم کم یک حرف و دو حرف بر زبانش بگذارد تا غنچه لب شگفتن گیرد و به سخن گفتن آشنا شود.
دوباره طرز لباس پوشیدن را فراگیرد، کم کم به مدرسه برود، از نو الفبا، از نو «بابا نان داد و مامان آب داد» و از نو همه چیز به او یاد بدهند.
این یک ارتجاع روشن، یک عقب گرد به تمام معنى، و یک گام بزرگ به سوى مراحل گذشته خواهد بود.
این سخنى است که هیچ فیلسوف، هیچ دانشمند و عالم طبیعى، هیچ محقّقى نمى تواند آن را بپذیرد...
وانگهى، یک نفر خداپرست که معتقد است نظام کائنات جهان هستى، مطابق یک اراده ازلى، و بر طبق یک سلسله قوانین صحیح اداره مى شود، چگونه ممکن است این عمل احمقانه را به مبدأ بزرگ جهان آفرینش نسبت بدهد، و بگوید: او، پس از آن که موجودى، همه مراحل تکاملى خود را ـ بطور کامل یا ناقص ـ طى کرد، دومرتبه او را به حال نخست برمى گرداند و از «صفر» شروع مى کند؟!
آیا اگر کسى دانشجوئى را از دانشگاه ـ هرقدر دانشجو ضعیف باشد ـ به کلاس اوّل دبستان برگرداند و او را وادار به خواندن الفبا و «بابا نان داد مامان آب داد» بکند، بر او نمى خندند؟!
چطور مى توان این عمل مضحک را به خدا نسبت داد؟!
حق این است که روح پس از جدائى از بدن، دیگر به این جهان و به درون رحم باز نخواهد گشت، و بازگشت به زندگى رستاخیز، نیز در یک مرحله عالیتر و در یک جهان دیگر و برتر صورت مى گیرد.
و در حقیقت همانطور که «این جهان» نسبت به «جهان کوچک رحم» یک مرحله عالى تکاملى محسوب مى شود، «جهان دیگر» نیز به همین نسبت، مرحله تکاملى این جهان خواهد بود، و این جهان در برابر آن، در حکم فضاى کوچک رحم مى باشد.
به هر حال، اعتقاد بازگشت روح به زندگى جدید در این جهان یک عقیده بتمام معنى ارتجاعى است.
1 . این بود خلاصه گفتار این فیلسوف معروف با توضیح مختصرى از ما ; به جلد نهم اسفار (چاپ جدید) صفحه 2 و 3 رجوع شود.
