شرح و تفسیر
تلخى و شیرینى دنیا و آخرت
امام (ع) در این گفتار حکیمانه اشاره به تفاوت آشکار میان امور شیرین و تلخ در دنیا و آخرت مىکند و مىفرماید: «تلخى دنیا شیرینى آخرت است و شیرینى دنیا تلخى آخرت»؛ (مَرَارَةُ آلدُّنْیَا حَلاَوَةُ آلاْخِرَةِ، وَحَلاَوَةُ آلدُّنْیَا مَرَارَةُ آلاْخِرَةِ).
اشاره به اینکه بسیارى از طاعات و عبادات و انجام دادن دستورات الهى تلخکامىهایى دارد؛ جهاد فى سبیل الله، جهاد با هواى نفس و گاه رفتن به زیارت خانه خدا، پرداختن خمس و زکات و چشمپوشى از اموال حرام و مقامات عالى نامشروع، تلخىها و مشکلاتى براى انسان دارد؛ ولى به یقین این تلخىها سبب شیرینى در سراى آخرت و بهشت برین است. نعمتهایى که نه چشمى آن را دیده و نه گوشى سخنى از آن شنیده و نه به خاطر انسانى خطور کرده است.
به عکس، بسیارى از گناهان ممکن است لذتبخش باشد. پیروى از هوا وهوس و عیش و نوشهاى گناهآلود و اموال فراوانى که از طرق نامشروع تحصیل مىشود براى صاحبان آنها لذّتى دارد؛ ولى این لذّات، تلخکامىهایى را در آخرت به دنبال دارد عذابهایى که بسیار شدید و طولانى است و حتى یک روز آن را نمىتوان تحمل کرد تا چه رسد به سالیان دراز.
مقصود امام (ع) از این گفتار حکیمانه این است که اگر در مسیر اطاعت، مشکلات و شاید ناراحتىها و مرارتهایى وجود داشته باشد، نگران نشویم،
آنها را به جان و دل بپذیریم به امید وعدههاى الهى در آخرت و به عکس اگر در گناه، لذّتى باشد از عواقب تلخ آن غافل نگردیم و کوتاه سخن اینکه هدف امام (ع) تشویق به طاعات و ترک گناهان است.
شبیه این سخن، تعبیرى است که در خطبه 174 نهجالبلاغه گذشت که امام (ع) مىفرماید: «إِنَّ آلْجَنَّةَ حُفَّتْ بِالْمَکَارِهِ وَإِنَّ آلنَّارَ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ؛ بهشت در لابهلاى ناراحتىها پیچیده شده و دوزخ در لابهلاى شهوات».
نیز در حکمت 376 مىفرماید: «إِنَّ آلْحَقَّ ثَقِیلٌ مَرِیءٌ، وَإِنَّ الْبَاطِلَ خَفِیفٌ وَبِیءٌ؛ حق، سنگین اما گوارا و باطل، سبک و آسان؛ اما بلاخیز و مرگآور است».
حق گرچه ثقیل و سنگین است ولى عاقبتش گواراست. به عکس، باطل که در آغاز آسان و راحت است؛ ولى در پایان ناگوار و خطرناک است.
البته آنچه امام (ع) در اینجا فرموده بیان حکم غالبى است وگرنه موارد استثنایى نیز وجود دارد که انسان از انجام دادن حق لذت ببرد و از انجام دادن باطل ناراحت شود. حدیث معروفى که مىگوید: «مؤمن اوقات شبانهروز خود را به سه بخش تقسیم مىکند: بخشى براى عبادت و بندگى پروردگار و بخشى براى سامان دادن به وضع زندگى و در بخش دیگرى به لذات حلال مىپردازد تا نیرو وآرامش براى انجام وظایف پیدا کند»، دلیل روشنى بر این استثناست.
در حالات انبیا و اولیاى الهى به خصوص در آزمایشهاى سخت آنها، شواهد زیادى بر اصل گفتار امام (ع) هست.
اگر حضرت یوسف (ع) تسلیم خواسته نامشروع زلیخا مىشد براى او لذتبخش بود؛ اما مرارت آخرت را به دنبال داشت و اینکه تسلیم نشد وبه سبب آن، سالها در زندان ماند و مرارت زیادى را چشید بر کسى پوشیده نیست؛ اما حلاوت آخرت بلکه حلاوت دنیا را در پایان و بعد از مدتى به دنبال داشت.
حضرت آدم (ع) ترک اولى کرد و از شجره ممنوعه موقتآ لذت برد؛ اما پایان غمانگیزى براى او داشت.
بسیار مىشود مرارتهاى دنیا نتیجه شیرینى در همین دنیا نصیب انسان مىکند مانند جوانى که سالها در غربت و با مشقت درس خوانده تا توانسته به مراحل عالى علم و دانش برسد که لذت آن را در پایان در همین دنیا مىبیند وبه عکس جوانى که تن به تنبلى و خوشگذرانى و عیش و نوش داده و بىسواد باقى مانده مرارت آن را در پایان کار در همین دنیا مىچشد.