Mərhəmət dini - İslam maarifi və əqidəvi şübhələrə cavab

Qurani-kərimin bir neçə ayəsində mükaşifə (kəşf) və intuisiyaya bilik qaynaqlarından biri kimi işarə edilib. Onlardan bəzilərini şərh edirik:
1.    “Ənam” surəsinin 75-ci ayəsində buyurulur:

“وَکَذلِکَ نُرِى اِبْراهِیْمَ مَلَکُوتَ السَّمَوْاتِ وَالاَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوْقِنِینَ”

“Beləcə, Biz, İbrahimə göylərin və yerin səltənətini göstərdik ki, yəqinliklə inananlardan olsun”.

Qurani-kərim yuxarıdakı ayədə tövhid qəhrəmanı İbrahim peyğəmbərin (ə) şirk və bütpərəstliklə mübarizəsinə işarə etdikdən sonra, yəqin və iman baxımından onun ali məqamından və dəlilindən söz açır. Bəlkə də, bu Allahın bütpərəstliklə mübarizəsindən dolayı İbrahimə (ə) mükafatıdır; göy və yer səltənətini göstərdi və İbrahim (ə) yəqin əhlindən oldu, yəni “əynul-yəqin”, “həqqul-yəqin” məqamına çatdı.

Nəzərə alsaq ki, “əs-səməvat” cəm formasında və “əlif və lam”la yanaşı qeyd edilib, bu da ümumiliyə dəlalət edir, buradan məlum olur ki, Allah-taala İbrahimi (ə) mələkutdan, yəni Allahın bütün göylərə, qalaktikalara, sabit və hərəkətli ulduzlara və s. hakimiyyətini, həmçinin zahir və batin də daxil olmaqla, bütün yer üzərindəki hakimiyyətindən xəbərdar etdi. Quran bu xəbərdarlığı “ارایه” (göstərmək) kimi ifadə edir.

İnsan fiziki göz və əqli arqumentlərlə bütün həqiqətləri görmək iqtidarında olmadığı üçün Allah-taala mükaşifə və müşahidə vasitəsilə, eyni zamanda adi halda gözümüzu örtərək bir çox həqiqətləri görməyə mane olan pərdələri kənarlaşdırmaqla sözügedən həqiqətləri İbrahim peyğəmbərə (ə) göstərdi.

Fəxri Razi öz təfsir kitabında “ارایه” – “göstərmək” ibarəsi barədə iki ehtimal irəli sürür: birincisi, məqsəd hissi göstərməkdir, ikincisi isə əqli arqumentlər sayəsində müşahidədir. Sonra doqquz fərqli dəlillə ikinci ehtimalı ayənin təfsiri əsnasında şərh edir. (1)
Lakin insan əqli vasitə və sırf hiss yolu ilə ilahi hakimiyyətin aləmi əhatə edən bütün sirlərini kəşf edə bilməz. Bu mövzu ayrı dərk və görüş tələb edir. Bu üzdən “Fi zilalil-Quran” təfsirində deyilir:

Məqsəd İbrahimi (ə) yaranışın gizli məqamlarından xəbərdar etmək və varlıq kitabında həkk olunmuş nişanələrin üzərindən pərdə götürmək olub ki, bununla İbrahim (ə) tam yəqin dərəcəsinə yetişsin. (2)
Başqa ifadə ilə, həzrət İbrahim (ə) ilk olaraq, fitri və arqumentasiyalı tövhidi günəş, ay və ulduzların çıxıb-batmasını müşahidə ilə qazandı. Sonra bütpərəstliklə mübarizə apardı və bu böyük cihad sayəsində mütəmadi tövhid mərhələlərini bir-birinin ardınca arxada qoyaraq, elə bir məqama çatdı ki, Allah qəlbindən pərdələri kənarlaşdırıb, aləmin batinini görmək mərhələsinə yetişdirdi.
Bu üzdən sözügedən ayənin təfsiri ilə bağlı İmam Sadiqdən (ə) nəql edilən hədisdə buyurulur:

“کُشِطَ لاِبْراهِیْمَ السَّمَواتُ السَّبْعُ حَتّى نَظَرَ مافَوْقَ الْعَرْشِ وَ کُشِطَ لَهُ الاَرَضُوْنَ السَّبْعُ وَ فُعِلَ بِمُحَمَّد (صلى الله علیه وآله) مِثلُ ذلِکَ ... وَالایِمَهُ مِنْ بَعْدِهِ قَدْ فُعِلَ بِهِمْ مِثْلُ ذلِکَ” (3).

“Allah yeddi göyün pərdələrini İbrahimin (ə) gözündən kənara çəkdi ki, ərşin üstünə nəzər salsın. Həmçinin, yeddi yerin pərdəsini kənarlaşdırdı və həmin işi Məhəmməd (s) üçün də belə etdi... və ondan sonrakı imamlar üçün də”.
“əl-Burhan” təfsirində bu xüsusda çoxsaylı hədislər nəql olunub. Hamısı da bu dərk və görüşün hissi və əqli dərkdən, görüşdən fərqli olduğunu göstərir.

“əl-Mizan” təfsirində də qeyd edilir ki, “mələkut” əşyaların Allaha və pak zatına bağlılıqları cəhətindən varlığına işarədir. Bu, həzrət İbrahimin (ə) müşahidə etdiyi və ondan xalis tövhidi öyrəndiyi həqiqətdir. (4)
“Durrul-mənsur” təfsirində də bir hədis Allah Rəsulundan (s) və bir hədis də İbn Abbasdan nəql edilir. Yenə də hədislər Allahın pərdələri kənara çəkdiyini və göylərin mələkutunu, yəni Özünün varlıq aləmi üzərində güc və hakimiyyətinin sirlərini İbrahimə (ə) göstərdiyini ortaya qoyur (5).
2.    Allah-taala “Tövbə” surəsinin 105-ci ayəsində Peyğəmbərə (s) xitab edərək zəkat, sədəqə və tövbə göst