امام(علیه السلام) در این گفتار حکیمانه اشاره به بعضى از شرایط مهم دوستى کرده مى فرماید: «دوست انسان، دوست نخواهد بود مگر این که برادر خود را در سه حالت فراموش نکند: به هنگامى که دنیا به او پشت مى کند و در زمانى که غایب است و پس از مرگش»; (لاَ یَکُونُ الصَّدِیقُ صَدِیقاً حَتَّى یَحْفَظَ أَخَاهُ فِی ثَلاَث: فِی نَکْبَتِهِ، وَغَیْبَتِهِ، وَوَفَاتِهِ).
شک نیست که انسان در زندگى خود نیازمند به دوستانى است که در مشکلات به او کمک کنند و در زمان راحتى مونس انسان باشند، زیرا روح اجتماعى انسان از یک سو و نیازهاى گسترده اى که دارد و به تنهایى قادر به رسیدن به آنها نیست از سوى دیگر ایجاب مى کند که یارانى براى خود انتخاب کند; ولى این یاران مختلف اند; گروهى مانند تاجرانند که دائماً انتظار دارند در مقابل خدمتى، خدمتى به آنان شود و طبیعى است که هر وقت از دوست خود بهره اى نداشته باشند او را براى همیشه رها مى کنند.
گروه دیگرى هستند که گرچه در برابر هر خدمت انتظار خدمتى دارند; ولى خدمات پیشین را فراموش نمى کنند و به پاس آنها دوست خود را در مشکلات یارى مى دهند; اما هنگامى که تصور مى کنند پاداش خدمت هاى پیشین او را داده اند رهایش مى سازند.
گروه سومى نیز هستند که دوستى آنها بر اساس محبت است و صفا و صداقت نه نتیجه خدمت و کارى شبیه تجارت. آنها به هنگام قدرت به دوستان خود خدمت مى کنند و انتظار پاسخى از آنها ندارند و به همین دلیل به هنگام بروز مشکلات براى دوستان خود هرگز آنها را رها نمى سازند و همچنان به اصول اخوت و دوستى وفادارند.
امام(علیه السلام) در این کلام پربارش اشاره به این گروه مى کند که دوستان حقیقى و واقعى اند; آنها در سه زمان دوست خود را فراموش نمى کنند; به هنگام «نکبت» آنها در چنین زمانى در کنار دوست خود مى ایستند، به او کمک مى کنند، تسلى خاطر مى دهند، غمگسار و وفادارند.
«نکبت» در اصل به معناى انحراف از مسیر است همان گونه که در قرآن مجید آمده «(وَإِنَّ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِالاْخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاکِبُونَ); امّا کسانى که به آخرت ایمان ندارند از این راه منحرف مى شوند».(1) ازاین رو هنگامى که دنیا به کسى پشت کند از آن تعبیر به نکبت دنیا مى کنند و از آنجا که بروز مشکلات، مصائب و بلاها مصداق نکبت است بسیارى از ارباب لغت نکبت را به معناى بلا و مصیبت تفسیر کرده اند.
شاعر نیز مى گوید:
دوست آن باشد که گیرد دست دوست *** در پریشان حالى و درماندگى
اضافه بر این بعضى هستند که در حضور دوست به سبب شرم و حیا رسم دوستى را به جا مى آورند; ولى به هنگامى که آنها غائب باشند خود را از آن خلاص مى کنند و به اصطلاح «حفظ الغیب» ندارند و از آن فراتر هنگامى که دوستشان از دنیا برود و دست او از همه چیز کوتاه گردد و امید خدمتى از او نداشته باشند او را فراموش مى کنند; نه به سراغ همسر و فرزند او مى روند که اگر مشکلى دارند حل کنند، نه در جمع دوستان زنده یادى از او مى کنند و نه کار خیرى براى او انجام مى دهند. امام(علیه السلام) مى فرماید: دوست واقعى کسى است که در این سه حالت دوستش را فراموش نکند.
البته مدعیان دوستى فراوان اند و دوستان واقعى که در کلام حکیمانه فوق بگنجند اندک اند.
در حدیثى در غررالحکم از امام(علیه السلام) آمده است که مى فرماید: «اَلصَّدیقُ الصَّدُوقُ مَنْ نَصَحَکَ فی عَیْبِکَ وَحَفَظَکَ فی غَیْبِکَ وَآثَرَکَ عَلى نَفْسِهِ; دوست راستگو کسى است که عیوب تو را براى تو بگوید و اندرز دهد و در غیبتت مراتب دوستى را حفظ کند و تو را بر خود (در حل مشکلات) مقدم شمرد».(2)

(1). مؤمنون، آیه 74 .
(2). غررالحکم، کلمه 9729.