شرح و تفسير
يك تشبيه عجيب
امام(عليه السلام) در اين جمله كوتاه و پرمعنا اشاره به نكته اى مى كند كه متن آن در واقع يك مسأله فقهى است و پيام آن يك مسأله اجتماعى و سياسى و اخلاقى.
مى فرمايد: «چشم، نگهدارنده نشيمنگاه است»; (الْعَيْنُ وِكَاءُ السَّه).
اشاره به اين كه هنگامى كه انسان به خواب مى رود بسيار مى شود كه وضوى او بر اثر خروج ريح باطل گردد.
«وِكاء» به معناى نخى است كه دهانه مشك را با آن مى بندند و «السَّه» به معناى نشيمنگاه است. هنگامى كه اين نخ محكم باشد چيزى از مشك خارج نمى شود ولى زمانى كه آن نخ، باز يا شل شود آنچه در مشك است بيرون مى ريزد و اين تعبير به گفته مرحوم سيد رضى از كنايات و تشبيهات عجيب است و منظور امام(عليه السلام) اين است كه انسان تا خواب نرفته مى تواند خود را حفظ كند تا وضوى او باطل نشود اما زمانى كه به خواب رفت اعضاى او سست مى شود و نمى تواند خود را حفظ كند و اى بسا چيزى از او خارج شود و وضو باطل گردد و در واقع فلسفه بطلان وضو به سبب خواب، ممكن است همين باشد.
در احاديث اهل سنت جمله اى در ذيل اين حكمت از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) نقل شده كه اين معنا را روشن تر مى سازد. در كتاب مغنى ابن قدامة از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)چنين نقل شده است كه فرمود: «العَينُ وِكاءُ السَّهِ فَمَن نامَ فليتَوضّأ».[1]
اين گفتار پرمعنى پيام مهمى در زمينه مسائل اجتماعى و اخلاقى و سياسى دارد و به ما مى گويد. اگر چشمانتان بسته باشد خطاهاى زيادى از شما سرمى زند.
كسى كه چشم بسته بر سر سفره غذا بنشيند نمى تواند خوب و بد و آنچه را براى او نافع يا زيان بار است تشخيص دهد.
كسى كه چشم بسته در مسائل سياسى وارد مى شود ممكن است سرنوشت جامعه اى را به خطر بيفكند.
كسى كه چشم بسته دوست انتخاب مى كند اى بسا دوستانى را برگزيند كه بلاى جان او شوند.
خلاصه هركس چشم بسته به راهى برود آينده مبهم و يا خطرناكى دارد. چشم در واقع طنابى است كه بر دهانه زشتى ها و بدى ها و ناهنجارى ها گره مى زند.
نويسنده معروف مصرى، محمّد عبده در شرح نهج البلاغه خود در شرح اين كلام مى گويد: اين سخن در واقع مثالى است براى فايده چشم در حفظ انسان از آنچه از پشت سرش (ناآگاهانه) ممكن است به او برسد و اين كه فايده چشم تنها اين نيست كه صاحبش را از آنچه دربرابر اوست حفظ كند بلكه بايد از آنچه پشت سر اوست نيز آگاه گردد و وى را حفظ كند و اين در واقع ارشادى است به وجوب بينا بودن در مواردى كه غفلت زاست.
و در پايان مى گويد: آنچه سزاوار سخنى است كه از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) يا از اميرمؤمنان(عليه السلام) در اين زمينه نقل شده، همين است.[2]
البته اين سخن نبايد بدان معنا باشد كه مفهوم اصلى كلام امام(عليه السلام) يا كلام رسول الله(صلى الله عليه وآله) در مورد مبطلات وضو ناديده گرفته شود در واقع، كلام، يك مفهوم مطابقى دارد و يك سلسله معانى التزامى.
--------------------------------------------

[630]. مغنى ابن قدامه، ج 1، ص 165.
[631]. شرح نهج البلاغه عبده، ص 578.