گفتیم اجتماع از نظر جامعه شناسى و حقوقى و مفاهیم انسانى ـ نه از نظر معنوى ـ تنها اجتماع مکانى و زمانى افراد گرد هم نیست، بلکه روح اجتماع همان پیوندهاى فکرى و اخلاقى و معنوى است که سرچشمه تعاون و همکارى و همگامى در مسیر مواهب مشترک و براى نیل به مواهب حیات مى باشد.

فرقى که یک مشت مصالح ساختمان (از قبیل آهن و آجر و...) که روى هم ریخته شده، با یک ساختمان مجهّز دارد چیست؟

در هر دو صورت اجتماع این اجزاء به معنى «گرد آمدن» حاصل است، اما با این تفاوت که در صورت دوم چسب و رابطه خاص، و تقسیم وظائف، و همکارى اجزاى مختلف براى انجام یک هدف مشترک وجود دارد، ولى در صورت نخست هیچ یک از اینها نیست.

تیرهاى آهن سقف را نگه میدارد، و آجرها پوشش لازم را فراهم میسازد. گچ خشونت و نازیبائى هاى آهن و آجر را مى پوشاند و دربها و دریچه هاى چوبى و آهنى به انسان امکان میدهد که از نور و هوا به مقدار مورد نظرش بهره بردارى کند.

در اجتماع انسانى نیز اگر «تنها» به گرد آمدن افراد دور هم، بدون هیچ گونه تفاهم و تعاون و همبستگى و روابط اخلاقى و معنوى، قناعت شود هیچ یک از منافع اجتماع گرفته نخواهد شد یعنى اصولا اجتماعى وجود نخواهد داشت.

و به این ترتیب مسلّم است اگر دو نفر با شرائط بالا گرد هم آیند اجتماعى تشکیل میدهند و اگر میلیونها نفر بدون شرایط بالا دور هم جمع شوند اجتماعى وجود نخواهد داشت!.

اکنون ببینیم قرآن براى ایجاد «پیوند» و «روح اجتماعى» از چه وسائلى استفاده کرده است؟

دقت در تعبیرات قرآن نشان میدهد که براى ایجاد این رابطه، نزدیک ترین راه را پیموده، و اخوت و برادرى را که نزدیکترین و عمیق ترین رابطه دو انسان با یکدیگر بر اساس مساوات و احترام متقابل است، اصل اساسى پیوند اجتماعى انسان ها شمرده است.

و این اخوت را، هم از نظر جسمانى ـ به خاطر بازگشت همه انسانها به یک پدر و مادر ـ و هم از نظر روحانى، به خاطر پیروى از یک مبدأ واحد فکرى، یعنى ایمان به خداوند یگانه و آئین و قانون واحد، معتبر شناخته است.

قرآن روى کلمه «رفیق» یا «همنوع» و مانند اینها که در دنیاى امروز به عنوان یک شعار مهم اجتماعى روى آنها تکیه میشود، تکیه نکرده، بلکه همه جا سخن از «برادرى» به میان آورده است، آیات زیر شاهد گویاى این مدعاست:

1 ـ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ (حجرات ـ 10): «مؤمنان برادر یکدیگرند، پس بین دو برادر خود صلح و آشتى برقرار سازید.»

2 ـ وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوانًا (آل عمران ـ 103): «بخاطر بیاورید نعمت خداوند را بر خود، هنگامیکه دشمن یکدیگر بودید، خداوند در میان دلهاى شما الفت ایجاد کرد، و به لطف و نعمت الهى برادر یکدیگر شدید.»

3 ـ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ (بقره ـ 219): «اگر با یتیمان آمیزش داشته باشید آنها برادران شما هستند.»

4 ـ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ ِلإِخْوانِنَا الَّذینَ سَبَقُونا بِاْلإیمانِ (حشر ـ 10): «پروردگارا ما و برادرانمان را که در ایمان از ما پیشى گرفتند بیامرز».

5 ـ قرآن یکى از صفات برجسته بهشتیان را همین «اخوت» شمرده آنجا که مى گوید: «وَ نَزَعْنا ما فی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلِّ إِخْوانًا عَلى سُرُر مُتَقابِلینَ» (حجر ـ 47): «و ما هر گونه حسد و کینه را از سینه آنها برمى کنیم; در حالى که همه برادرند، و بر تخت ها رو به روى یکدیگر قرار دارند» (هم برادرند و هم برابر و این دو میتوانند بهشت را در همین دنیا نیز بوجود آورند.)

***