روايات زيادى داريم كه درباره نخستين امورى كه در قیامت مورد سؤال و حساب قرار مى گيرد بحث مى كند كه هر كدام تعبير پر معنايى مخصوص به خود دارند و مطالعه آنها در تربيت انسان و نشان دادن ارزش هاى اسلامى بسيار مؤثر است از جمله:
1. در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است: «لَا تَزُولُ قَدَما عَبْدٍ يَوْمَ الْقِيامَةِ حَتَّى يُسْئَلَ عَنْ عُمْرِهِ فَيْمَا اَفْنَاهُ وَ شَبَابِهِ فِيمَا أَبْلَاهُ وَ عَنْ مَالِهِ مِنْ اَيْنَ اِكْتَسَبَهُ وَ فِيمَا اَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا اَهْلَ الْبَيْتِ»(1)؛ (در قيامت هيچ يك از بندگان قدم از قدم بر نمى دارد تا از چهار چيز بازپرسى شود: از عمرش كه در چه راهى آن را صرف كرده و از جوانيش كه در چه راهى آن را از دست داده؟ و از مالش كه از كجا آورده و در چه راهى مصرف كرده؟ و از محبت ما اهل بيت!)
2. در حديث ديگرى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است كه: (روز قيامت براى هر بنده اى از بندگان خدا براى هر روزى از ايام عمرش بيست و چهار خزانه گشوده مى شود به تعداد ساعات شب و روز، خزانه اى را مملو از نور و سرور مى بيند و به هنگام مشاهده آن، چنان خوشحالى و انبساطى به او دست مى دهد كه اگر بر تمام اهل دوزخ تقسيم كنند درد آتش را فراموش مى كنند و اين همان ساعاتى است كه پروردگارش را اطاعت كرده.
سپس ديگرى را براى او مى گشايند آن را تاريك و متعفن و ترسناک مى يابد و چنان ترس و وحشتى به او دست مى دهد كه اگر [آن] تقسيم بر اهل بهشت شود لذت نعمت هاى آن را فراموش مى كنند و آن ساعتى است كه در آن معصيت خدا را كرده است!
سپس خزينه ديگرى را براى او مى گشايند آن را خالى مى بيند نه در آن اسباب سرور است و نه ناراحتى و اين ساعتى است كه در آن خوابيده يا مشغول اعمال مباح دنيا بوده، چنان حالت تأسف و احساس غبن به او دست مى دهد كه قابل توصيف نيست؛ زيرا مى توانست آن را از حسنات پر كند و نكرد و اين است كه خداوند مى فرمايد: «ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ».(2)،(3)
3. باز در حديث ديگرى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است كه: «اَنَا اَوَّلُ قَادِمٍ عَلَى اللهِ ثُمَّ يَقْدِمُ عَلَيَّ كِتابُ اللهِ ثُمَّ يَقْدِمُ عَلَىَّ اَهْلُ بَيْتِي، ثُمَّ يَقْدِمُ عَلَىَّ اُمَّتِي، فَيَقِفُونَ، فَيَسْئَلُهُمْ مَا فَعَلْتُمْ فِي كِتَابِي وَ اَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ»(4)؛ (من نخستين كسى هستم كه به پيشگاه خدا حاضر مى شوم سپس كتاب الله [قرآن] بر من وارد مى شود، پس اهل بيتم وارد مى گردند، بعد امتم بر من وارد مى شوند، آنها مى ايستند و خداوند از آنها مى پرسد با كتاب من و اهل بيت پيامبرتان چه كرديد؟).
4. در حديثى از امام باقر(عليه السلام) آمده است: «اَوَّلُ مَا يُحَاسَبُ بِهِ العَبْدُ الصَّلَاةُ فَاِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا»(5)؛ (نخستين چيزى كه بندگان بايد حساب آنرا پس دهند نماز است كه اگر قبول شود بقيه قبول خواهد شد).
5. در حديث ديگرى آمده است: «اِنَّ اَوَّلَ مَا يُسْئَلُ عَنْهُ الْعَبْدُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَنْ جُلَسَائِهِ»(6)؛ (نخستين چيزى كه بنده در قيامت از آن سؤال مى شود درباره همنشينان اوست).
ممكن است در ميان احاديث مربوط به نخستين چيزى كه انسان از آن سؤال مى شود تضادّى احساس شود كه اگر اين يكى اوّل است آن يكى چگونه اوّل مى تواند باشد؟ ولى ظاهراً منظور اين است كه يك گروه از كارهاست كه در مرحله اوّل از آنها سؤال مى شود و تمام آنچه در اين احاديث آمده جزو همان گروه است.
ضمناً اين احاديث اهميّت موضوعات مزبور را از ديدگاه اسلام روشن مى سازد يعنى (مسئله توحيد، ايمان به نبوت، محبت اهل بيت، نماز، همنشين و ...).
اين احتمال نيز وجود دارد كه در قيامت مواقفى است كه در هر موقف اولين چيزى كه از آن سؤال مى شود يكى از اين امور است.
6. در حديثي نيز امير مؤمنان علي(عليه السلام) فرمود: «اِتَّقُوا اللهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَاِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ البِقَاعِ وَ البَهَائِمِ»(7)؛ (از خدا بترسيد و پرهيزكارى را در مورد بندگان خدا و شهرها و آباديش پيشه كنيد؛ چرا كه شما در پيشگاه خدا حتى از اراضى و حيوانات سؤال مى شويد).
اين حديث نشان مى دهد كه انسان حتى در برابر ويران كردن محيط زيست و كشتن بى دليل حيوانات مسئوليت دارد و در آن روز باز خواست مى شود.(8)