جواب: امام علی(علیه السلام) در خطبه 28 نهج البلاغه در نخستین نکته به سپرى شدن دنیا و وداع کردن آن با اهل دنیا اشاره کرده مى فرماید: (اما بعد دنیا روى برگردانده و وداع خویش را اعلام داشته است)؛ «أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الدُّنْیَا قَدْ أَدْبَرَتْ، وَ آذَنَتْ(1) بِوَدَاع».
چگونه دنیا پشت کرده و آهنگ وداع کرده است؟
نشانه هاى آن، بسیار روشن است. قبرستان هاى خاموشى که از نسل هاى پیشین، یعنى پادشاهان و فرماندهان و زورمندان، جوانان و کودکان و پیران باقى مانده، همه گواه اِدْبار دنیا و فریادهاى وداع آن است. قَدِّ خمیده پیران، موى سپید کهنسالان و بیمارى هاى گوناگون مشرفان به مرگ هر یک نشانه اى از اِدبار دنیا و اِعلان وداع او است.
ظاهراً دنیا خاموش است، امّا گویى با هزار زبان سخن مى گوید!
این همان است که امام على (علیه السلام) در یکى دیگر از خطبه های نهج البلاغه، به آن اشاره کرده مى فرماید:
«فَکَفى واعِظاً بِمَوتى عایَنتُمُوهُمْ، حُمِلُوا اِلى قُبُورِهِم غَیْرَ راکِبینَ وَ اُنْزِلُوا فیها غَیْرَ نازِلینَ. فَکَأَنَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا لِلدُّنْیا عُمّاراً وَ کَأَنَّ الاْخِرَةَ لَمْ تَزَلْ لَهُمْ داراً»؛ (براى عبرت و اندرز شما همین بس است که مردگانى را با چشم خود دیده اید که آنها را بى اختیارشان به گورهاشان حمل مى کردند و در میان قبر قرار مى دادند، بى آن که خود بتوانند یا بخواهند در آن روز فرود آیند. [چنان از نظرها محو مى شوند] که گویى هرگز در میان مردم این گیتى نبوده اند و گوئى سراى آخرت همواره خانه آنان بوده است).(2)
در نکته دوم، اشاره به موضوع اقبال آخرت و روى آوردن سراى دیگر است، مى فرماید: (آخرت روى آورده و طلایه هاى آن آشکار گردیده است)؛ «وَ إِنَّ الآخِرَةَ قَدْ أَقْبَلَتْ، وَ أَشْرَفَتْ بِاطِّلاَع».(3)
نخستین منزلگاه آخرت مرگ است که همواره مردم جهان را یکى پس از دیگرى در کام خود فرو مى برد و این خود نشانه روى آوردن جهان آخرت است.
به این ترتیب امام (علیه السلام) به همگان هشدار مى دهد که دیر یا زود، آماده وداع با این جهان و گام نهادن در سراى دیگر شوند و آنچه را که لازمه این سفر عمومى و پرخوف و خطر است فراهم سازند و پیش از آن که فرصت از دست رود به تهیه ساز و برگ برخیزند.
در سومین نکته ترسیم بسیار گویا و جالبى از چگونگى این سرا و آن سرا و پیوند و ارتباط میان این دو فرموده و مى گوید: (بدانید! امروز، روز تمرین و آمادگى است و فردا روز مسابقه. جایزه برندگان بهشت و سرانجام [شوم] عقب ماندگان آتش دوزخ است)؛ «أَلاَ وَ إِنَّ الیَوْمَ المِضْمارَ(4) وَ غَداً السِّبَاقَ(5) وَ السَّبَقَةُ الْجَنَّةُ وَ الْغَایَةُ النَّارُ».
امام (علیه السلام) زندگى این جهان را دوران ورزیدگى و آمادگى و میدان آخرت را میدان مسابقه و جایزه برندگان را بهشت و خسارت بازندگان را آتش دوزخ مى شمارد.
بدیهى است که هیچ کس در میدان مسابقه نمى تواند مشغول تمرین و آمادگى و ورزیدگى شود، بلکه باید آنچه در این زمینه لازم است از قبل فراهم شده باشد.
در چهارمین نکته اشاره به یکى از مهمترین توشه هاى این سفر بزرگ و خطرناک مى کند و آن توشه توبه است. مى فرماید: (آیا کسى نیست که پیش از فرا رسیدن مرگش از خطاهایش توبه کند؟ آیا انسانى پیدا نمى شود که قبل از رسیدن روز ناراحتیش عمل نیکى براى خود انجام دهد؟)؛ «أَفَلاَ تَائِبٌ مِنْ خَطِیئَتِهِ قَبْلَ مَنِیَّتِهِ!(6) أَلاَ عَامِلٌ لِنَفْسِهِ قَبْلَ یَوْمِ بُؤْسِهِ».
این همان چیزى است که در خطبه دیگرى نیز به آن اشاره شده مى فرماید:
«فَاعْمَلُوُا وَ اَنْتُمْ فِى نَفْسِ الْبِقاءِ، وَ الصُّحُفُ مَنْشُورَةٌ وَ التُّوبَةُ مُبْسُوطَةٌ»(7)
(حال که در متن زندگى و حیات قرار دارید و نامه هاى عمل باز و میدان توبه گشوده است عمل صالح انجام دهید).
در پنجمین نکته، به فرصت هاى زودگذر و موقّت، امّا بسیار پرارزش اشاره مى کند که غفلت از آن، مایه ندامت و پشیمانى سخت و دردناک است، مى فرماید: (آگاه باشید! شما در دوران امید و آرزویى به سر مى برید [که فرصت بسیار خوبى براى اندوختن ذخائر معنوى است] و مرگ در پى آن است، با این حال هر کس [از این فرصت استفاده کند] و در ایام امیدش، پیش از فرا رسیدن اجلش به عمل صالح بپردازد، اعمالش به او سود مى بخشد و فرا رسیدن اجلش زیانى به او نمى رساند)؛ «أَلاَ وَ إِنَّکُمْ فی أَیَّامِ أَمَل مِنْ وَرَائِهِ أَجَلٌ، فَمَنْ عَمِلَ فی أَیَّامِ أَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ فَقَدْ نَفَعَهُ عَمَلُهُ وَ لَمْ یَضرُرْهُ أَجَلُهُ».
(و هر کس که در این ایّام امیدش و پیش از فرا رسیدن اجلش در عمل کوتاهى کند، گرفتار خسران شده و فرا رسیدن اجلش براى او زیان بخش خواهد بود، [چرا که فرصتى گران بها و غیر قابل بازگشتى را از دست داده است]) ؛«وَ مَنْ قَصَّرَ فی أَیَّامِ أَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ فَقَدْ خَسِرَ عَمَلُهُ وَ ضَرَّهُ أَجَلُهُ».
تعبیر به «ایّام أمل (روزهاى امید)»، از زندگانى دنیا، تعبیر لطیفى است که موقعیّت مثبت این جهان را روشن مى سازد; زیرا دقائق عمر بهترین فرصت براى رسیدن به سعادت جاودان است. گاه مى شود که انسان با استفاده از توبه اى که در لحظه زودگذرى از این زندگى انجام مى شود دریاهاى آتش را خاموش مى کند و با عمل خالصى که در ساعتى از عمرش انجام مى گیرد، بهشت جاودان را براى خود خریدارى مى کند.(8)