ادعیه‌نگاری شیعی؛ تاریخچه، ویژگی‌ها و امتیازات
دکتر حمید باقری؛ استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران (bagheri.h@ut.ac.ir).
مقدمه
یکی از منابع با اهمیت معارف دینی که به‌عنوان حدیث از زبان معصومان(علیهم السلام) نقل شده، دعاست. دعا در منظومه معرفتی و تعالیم دینی مسلمانان جایگاه ویژه‌ای دارد. اهل‌بیت(علیهم السلام) برای بهره‌برداری بهتر از این متون دینی، به حفظ و نقل مکتوب آنها دست زدند؛ به‌گونه‌ای که بنابر گزارش‌ها، سابقه نگارش آثار دعایی هم‌چون دیگر کتب حدیثی، به سده‌های نخستین بازمی‌گردد.
الف) مفهوم‌شناسی دعا
دعا از ریشه «دعو» در لغت به‌معنى فراخواندن، دعوت‌کردن، گوش‌دادن به کسى یا چیزى و به یاری‌طلبیدن است(1) و در اصطلاح گفت‌وگو و درخواست از حق‌تعالی براى طلب آمرزش و برآورده‌شدن حاجات را دعا می‌گویند.(2) دعا در معنای اصطلاحی‌اش، درخواست انجام کاری از مدعو است که به‌صورت جمله امر یا نهی و گاه به‌صورت جمله خبری، مانند «غَفَر اللّه لَك» می‌آید. تفاوت دعا با امر آن است که در دعا، مرتبه مخاطب فراتر از داعی و در امر، فروتر است. به‌عبارت دیگر، دعا درخواست دانی از عالی است؛ حال آن‌که امر عکس آن است. تفاوت دیگر آن‌که دعا اجابت می‌شود، درحالی‌که امر، اطاعت می‌شود.(3)
1. دعا در قرآن
واژه دعا و مشتقات آن، ۲۱۵ مرتبه در آیات قرآن در معنای فراخواندن و دعوت به امری، پرسش و عبادت، درخواست چیزی از خدا، سخن و دعوی و پسرخوانده به‌کار رفته است.(4) افزون بر این، در میان تعابیر قرآنی، مفاهیمی هم‌چون صلاة،(5) قنوت،(6) سؤال به‌معنای درخواست،(7) ندا به‌معنای درخواست با صدای بلند،(8) اوّاه به‌معنای دعاکننده به خیر و بسیار تسبیح و ثناگو،(9) لعن و نفرین به‌معنای دعا بر ضد کسی،(10) بَهل به‌معنای نفرین و مباهله به‌معنای لعنت‌کردن هرطرف بر دیگری(11) با معنای اصطلاحی دعا پیوند دارد. دعا در قرآن کریم و هم‌چنین روایات اسلامی مورد تأکید قرار گرفته است. از مهم‌ترین آیات قرآن در بیان ارزش دعا نزد خداوند و فضیلت انقطاع از خلق، آیه ۶۰ سوره غافر است که مردم را به دعاکردن امر می‌کند و نوید اجابت می‌دهد؛ دعا را عبادت می‌شمرد و خودبزرگ‌بینان ترک‌کننده عبادت خدا را از دوزخ می‌ترساند.(12)
2. دعا در روایت
بنابر تعالیم معصومان(علیهم السلام)، دعا سِلاح مؤمن،(13) ستون دین و نور آسمان‌ها و زمین،(14) کلیدهای نجات و گنجینه‌های رستگاری،(15) مخزن اجابت،(16) سپر مؤمن،(17) دافع بلا و قضا،(18) شفا و درمان درد است.(19) دعا از جمله اموری است که قضای الهی را برمی‌گرداند؛ هرچند آن قضا محکم شده باشد.(20) افزون بر اینها، در احادیث نبوی(صلی الله علیه واله وسلم) و روایات ائمه(علیهم السلام) با اشاره به آیه ۶۰ سوره غافر، گفته شده که کُنه عبادت دعاست و دعا برترین عبادات به‌شمار می‌رود.(21) با توجه به جایگاه خاص «دعا» در تعالیم دینی، معصومان(علیهم السلام) با بیانات مختلف مردم را به دعا و تضرع به درگاه الهی تشویق می‌کردند. گاه این ادعیه به عموم مردم و گاه به افرادی خاص تعلیم داده شده است.(22)
ب) پیشینه بحث
امروزه تلاش‌های شایسته تقدیر در معرفی آثار دعایی شیعه صورت گرفته است. از جمله نخستین آنها باید به مقاله «ادب دعا در شیعه» تألیف رسول جعفریان اشاره کرد.(23) وی در یک مطالعه تاریخی، به معرفی مهم‌ترین آثار دعایی شیعه امامی پرداخته است. پژوهش کتاب‌شناختی دیگر در قالب مقاله توصیفی باعنوان «کتاب‌شناسی ادعیه» به معرفی فهرست‌گونه آثار دعایی شیعه می‌پردازد. در این اثر، در مجموع 1629 کتاب و 1892 مقاله به‌صورت الفبایی فهرست شده است.(24) از دیگر آثار کتاب‌شناختی آثار دعایی شیعه، می‌توان به کتاب کتاب‌شناسی نیایش، کتاب‌شناسی ادعیه، اسماء‌الحسنی، ذکریه‌ها، زیارات، مزارات، نیایش‌نامه، تألیف آقای سید‌رضا باقریان موحد اشاره کرد.(25)
با وجود کارآمدی این پژوهش‌ها در عرصه مربوط به خود، اما در آنها به مؤلفه‌ها و شاخصه‌های ادبیات دعایی شیعه کمتر توجه شده است. ازاینرو، این نوشتار می‌کوشد ضمن اشاره به جایگاه دعا در منابع معرفتی اسلامی، به اهتمام مسلمانان در تدوین متون دعایی بپردازد و با بیان مشخصه‌های ادعیه‌نگاری در شیعه، به وجوه امتیازی آن در مقایسه با موارد مشابه اهل‌سنت اشاره کند.
ج) ادعیه مأثور و غیر مأثور
در بخش پیشین اشاره شد که دعا «گفت‌وگو و درخواست از حق‌تعالی براى طلب آمرزش و برآورده‌شدن حاجات» است. خاستگاه چنین درخواستی دوگانه است: گاه این گفت‌وگو کلام معصوم(علیه السلام) است و گاه سخن غیرمعصوم. باید گفت برخی ادعیه از زبان پاک معصومین(علیهم السلام) به‌وسیله کتب حدیث به ما رسیده است؛ به‌گونه‌ای که الفاظ و محتوای آنها از غیرمعصوم نیست. این دسته از دعاها را ادعیه مأثوره یا ادعیه وارده نام نهاده‌اند. بنابر آن‌چه درباره مصادیق سه‌گانه سنت اشاره شد، باید ادعیه و مناجات‌ها و زیارات مأثوره را به‌طور قطع در زمره سنت قولی معصوم دسته‌بندی کرد.
دسته‌ای دیگر، مطلق دعا و نیایش را می‌گویند که آدمی بر زبان می‌راند و بنابه نیاز خود، حدیث نفس خویش را با خداوند بازگو می‌کند. در حقیقت در چنین دعاهایی، انسان خود دعاهای را انشا می‌کند، نه این‌که از دعاهای وارده سود ببرد و آنها را بر زبان جاری سازد. این دسته از دعاها را ادعیه غیرمأثوره یا ادعیه غیروارده مینامند.
تفاوت میان ادعیه مأثوره و غیرمأثوره، کاملاً آشکار است. اشتمال ادعیه و مناجات‌ها و زیارات مأثور بر معارف گران‌بهایی که به‌سبب شأن متکلم (معصوم) و مخاطب (خداوند) در دیگر انواع سنت یافت نمی‌شود، در کنار وثاقت اسناد، صراحت دلالی و عمق معنایی مجموعه این مواریث برجای مانده از معصومان، بر اهمیت آن می‌افزاید.
درباره دایره شمول مصداقی ادعیه مأثوره نزد شیعه و اهل‌سنت، گفتنی است که تفاوت معنای اصطلاحی «سنت» میان ایشان، بر محدوده ادعیه مأثوره نزد این دو گروه مسلمان نیز اثر می‌گذارد. بنابر نظر شیعیان، ادعیه مأثور شامل دعاهایی است که از معصومان(علیهم السلام) به ما رسیده؛ حال آن‌که از منظر اهل‌سنت، تنها دعاهای نبوی را در برمی‌گیرد. بنابراین، پر واضح است که در فرهنگ شیعی، دعا از قرآن آغاز، با ادعیه منقول از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) توسعه و با دعاهای امامان(علیهم السلام) به اوج می‌رسد. تفاوت میان اهل‌سنت و شیعه در همین دعاهای مأثور ائمه اطهار(علیهم السلام) است. اهل‌سنت به ادعیه نبوی اکتفا و بر آن توقف کردند، اما در میان شیعه حجم گسترده و فراوانی از ادعیه از زبان جانشینان به حق پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) نقل شده است.
د) امتیازات ادعیه‌نگاری شیعی
جایگاه بلند دعا در فرهنگ اسلامی موجب شد تا مسلمانان به حفظ، نقل و کتابت ادعیه مأثوره همت گمارند. این توجه در میان شیعیان به‌سبب گستردگی فرهنگ زهد و عرفان در مکتب اهل‌بیت(علیه السلام) و تأکید ایشان بر دعا، به مثابه جان عبادت، بیش از دیگر گروه‌های اسلامی بوده است. موقعیت برجسته دعا در پدیدآوردن آثاری از این دست، سبب غنای معرفتی فرهنگ شیعه شده است. با مطالعه میراث عظیم دعایی در شیعه، می‌توان امتیازاتی برای آن در مقایسه با دیگران برشمرد که در این‌جا به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود.
1. تقدم زمانی شیعه در تدوین آثار دعایی
بنابر یک نظر، شیعه در شکل‌گیری و تألیف تمامی علوم اسلامی و شاخه‌های وابسته به آن پیشگام است.(26) با توجه به سنت حدیث‌نگاری اسلامی، می‌توان به درستی این نظر پی برد. تاریخ حدیث اهل‌سنت در سده نخست حیات خود با مسئله منع رسمی کتابت حدیث روبه‌رو بوده است.(27) این مسئله در حدیث شیعه کاملاً متفاوت است. ازاینرو، تاریخ حدیث شیعه شاهد تدوین کتب حدیثی در همان سده نخست هجری است.(28) بی‌شک، یکی از آثار مکتوب شیعی در سده نخست هجری، صحیفه سجادیه شامل ادعیه امام سجاد(علیه السلام) است. بنابر گزارش‌های موجود، این مجموعه را امام سجاد(علیه السلام) بر دو فرزند خود یعنی امام باقر(علیه السلام) و زید شهید(علیه السلام) املا کرده است. چنان‌چه دلالت معنایی املا بر کتابت را بپذیریم،(29) آن‌گاه صحیفه سجادیه نخستین کتاب دعایی خواهد بود که در فرهنگ اسلامی نگاشته‌شده است. شاهد استوار در‌خصوص مکتوب‌بودن صحیفه سجادیه از همان آغاز، این عبارت امام صادق(علیه السلام) خطاب به شاگردش متوکل‌بن هارون است: «هَذَا خَطّ ابی و إِمْلَاءُ جَدّی بِمَشْهَدٍ مِنی».(30) از همین‌رو باید این کتاب شریف را از نخستین آثار حدیثی شیعه دانست.(31)
نظر به تاریخ شهادت امام سجاد(علیه السلام) در اواسط دهه آخر سده نخست هجری در سال 94 یا 95 هجری، سابقه نگارش‌های دعایی در میان شیعه به اواخر قرن نخست بازمی‌گردد. البته اسماعیل پاشا بغدادی (م 1339ق)، کتاب‌شناس اهل‌سنت در سده چهاردهم هجری، نگارش کتاب مفتاح‌النجاة فی الأدعیة را به امام علی(علیه السلام) نسبت داده است(32) که در صورت درستی این انتساب، سابقه زمانی تدوین کتب دعایی در شیعه، حدود نیم قرن زودتر، یعنی نیمه نخست قرن اول هجری خواهد بود، اما تألیف چنین کتابی از سوی امام علی(علیه السلام) پذیرفتنی نیست و هیچ گزارش تاریخی در آثار منسوب به ایشان، این گفته را تأیید نمی‌کند.(33) این اثر ظاهراً همانی است که سید‌محسن امین ضمن آثار منسوب به امام علی(علیه السلام)، گردآوری مجموعه‌ای از ادعیه و مناجات آن حضرت را به برخی علما نسبت داده است که این آثار را الصحیفة نامیده‌اند: «أثر عنه من الأدعیة والمناجاة جمعه بعض العلماء وسمّاه الصحیفة».(34)
البته اگر گزارش سیدبن طاووس در الإقبال درباره املای دعای کمیل از سوی امام علی(علیه السلام) را بپذیریم و هم‌چنین این دعا را نوشته مستقل دعایی در نظر بگیریم، آن‌گاه سابقه تاریخی نگارش‌های دعایی شیعه به نیمه نخست قرن اول هجری بازخواهد گشت. بنابر گزارش سیدبن طاووس، کمیل‌بن زیاد می‌گوید: روزی با مولای خود، امام علی(علیه السلام) در مسجد بصره نشسته بودم و جمعی از اصحاب حضرت نیز حضور داشتند. از حضرت پرسیدند که معنای این آیه که خدا می‌فرماید: «فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ» (دخان/4) چیست؟ حضرت فرمودند: آن شب نیمه شعبان است. سوگند به کسی که جان علی در دست قدرت اوست، هیچ بنده‌ای نیست جز این‌که تمام آن‌چه بر او از نیکی و بدی می‌گذرد، در شب نیمه شعبان برایش تقسیم می‌شود تا آخرسال او. هر بنده‌ای که آن شب را به عبادت احیا کند و دعای حضرت خضر را بخواند، دعای او مستجاب می‌شود.
وقتی که حضرت به منزل خود رفتند، وقت شب به خدمت آن بزرگوار رسیدم. حضرت فرمودند برای چه کاری آمدی؟ عرض کردم به طلب دعای خضر آمده‌ام. امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: «ای کمیل! اگر این دعا را حفظ کردی هر شب جمعه یا در هر ماه یا سالی یک‌بار یا لااقل در تمام عمر یک‌مرتبه بخوان تا امور تو کفایت شود. خداوند تو را یاری می‌کند؛ روزی تو زیاد می‌شود و البته از مغفرت هم محروم نخواهی شد. ای کمیل! مدتی که تو با ما مصاحب هستی، موجب‌شده که تو را به چنین نعمت و کرامتی سرافراز گردانم. ای کمیل! بنویس: اللّهمَ إِنِی أَسْأَلُك بِرَحْمَتِكَ..».(35)
شاهد سخن در این گزارش، فرمان امام علی(علیه السلام) به کمیل مبنی بر نوشتن محتوای دعاست (أُکتُب). البته گزارش شیخ طوسی و تفاوت آن با گزارش سیدبن طاووس قطعیت مکتوب‌بودن دعا از سوی کمیل را با تردید روبه‌رو می‌کند. مهم‌ترین تفاوت‌ها آن است که در گزارش شیخ طوسی، امر امام علی(علیه السلام) در نگارش دعا وجود ندارد. شیخ طوسی تنها اشاره دارد که «روایت شده است که کمیل‌بن زیاد نخعی امیرالمؤمنین(علیه السلام) را در حال سجده دیدند که در شب نیمه شعبان این دعا را می‌خواند: اللّهمَ إِنِی أَسْأَلُك بِرَحْمَتِكَ..».(36)
سابقه ادعیه‌نگاری در میان اهل‌سنت متأخرتر از جریان دعانگاری در شیعه است. ابن‌ندیم در کتاب الفهرست خود از 9 کتاب دعایی یاد کرده(37) که نخستین آنها به لحاظ تاریخی در میان مسلمانان، کتاب الدعاء اثر ابوعبدالرحمن محمد‌بن فُضَیل‌بن غَزوان ضَبی کوفی (م 194 یا 195ق) است. این اثر امروزه چاپ شده است. هرچند، ابن‌ندیم نام او را در فن ششم از مقاله ششم کتاب الفهرست خود که به ذکر فقهای اصحاب حدیث اختصاص‌یافته، آورده است،(38) اما برخی رجالیان و شرح‌حال‌نگاران دیگر او را شیعه دانسته و با عباراتی هم‌چون شیعی جلد یا شیعی محترق معرفی کرده‌اند.(39) عبدالعزیز بعیمی، محقق این کتاب، معتقد است که وصف شیعی نزد عالمان گذشته به‌معنای «کسی که علی(علیه السلام) را بر عثمان مقدم می‌داشت» به‌کار رفته است. مستند دیگر وی بر شیعه‌نبودن مؤلف، در معنایی که عالمان متأخر به‌کار می‌برند و امروزه متداول است، نقل سخن علقمه درباره امام علی(علیه السلام) است که «لقد هلك قوم من هذه الأمة...». است که شیعه، به‌معنای امروزی‌اش، مصداق آن به‌شمار می‌رود. این خود بر شیعی‌نبودن مؤلف دلالت دارد؛ زیرا در غیر این صورت این سخن را نقل نمی‌کرد. بنابراین، دو شاهد وی، مؤلف را عالمی از عامه دانسته است.(40)
طوسی نام محمد‌بن فضیل و پدرش ابوعلی فضیل را در شمار راویان امام صادق(علیه السلام) ذکر و محمد را توثیق کرده است.(41) با این حال، نجاشی و شیخ طوسی در الفهرست‌های خود او را در شمار مؤلفان شیعی نیاورده‌اند؛ هرچند نام وی در الفهرست نجاشی به‌عنوان راوی کتاب ابوعبداللّه بسام‌بن عبداللّه صیرفی آمده است.(42) بنابراین، توجیه محقق کتاب الدعاء در معنای شیعی‌خواندن او از سوی رجالیان اهل‌سنت، پذیرفتنی نیست.
دیگر نویسنده کتاب دعایی در میان عالمان اهل‌سنت معرفی شده، ابوالحسن علی‌بن محمد مدائنی (م 215 یا 225ق) با نگارش کتاب دعاء‌النبی(صلی الله علیه واله وسلم) است.(43) شیخ طوسی نیز در الفهرست او را عامی‌مذهب می‌داند و دو اثر مقتل‌الحسین‌بن علی(علیه السلام) و کتاب الخونة لأمیرالمؤمنین(علیه السلام) او را معرفی می‌کند.(44) بنابراین، این کتاب مدائنی را باید نخستین اثر در کتب دعایی اهل‌سنت دانست. بدین‌ترتیب، میان تدوین صحیفه سجادیه از امام سجاد(علیه السلام) (شهادت 94 یا 95ق) به‌عنوان نخستین کتاب دعایی شیعی و کتاب دعاء‌النبی(صلی الله علیه واله وسلم) ابوالحسن مدائنی (م 215 یا 225ق) در جایگاه اولین اثر دعایی در اهل‌سنت زمانی حدود 120-130 سال فاصله وجود دارد.
2. فراوانی متون دعایی
در بخش پیشین گذشت که شیعه در عرصه ادعیه مأثوره، میراث‌دار معصومان(علیهم السلام) است؛ بدین‌معنا که میراث دعایی ایشان، همه دعاهای صادره از چهارده معصوم(علیهم السلام) را شامل می‌شود. وضعیت درباره میراث دعایی موجود نزد اهل‌سنت، متفاوت از مشابه آن نزد شیعه است. میراث دعایی اهل‌سنت، تنها شامل ادعیه منقول از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) است. بنابراین، تفاوت مبنایی میان میراث دعایی این دو گروه اسلامی، طبیعی به‌نظر می‌رسد که حجم ادعیه مأثوره موجود میان ایشان متفاوت باشد؛ تفاوتی که کفه ترازوی آن به سمت میراث شیعی سنگینی می‌کند.
گستردگی کمّی متون دعایی نزد شیعه به‌واسطه جوامع و موسوعه‌های دعایی که در دوران معاصر تدوین شده‌اند، کاملاً مشهود است. از جمله این موسوعه‌های دعایی موسوعة‌الأدعیة است که به همت جواد قیومی اصفهانی تدوین‌شده است. دعاهای موجود در این اثر به‌ترتیب هریک از معصومان با عنوان الصحیفة در شش مجلد تنظیم‌شده است که مطالب هر جلد بدین‌شرح است: ادعیه پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) با عنوان الصحیفة‌النبویة؛ ادعیه امام علی(علیه السلام) و حضرت زهرا(سلام الله علیها)؛ ادعیه امام حسن مجتبی(علیه السلام) تا امام باقر(علیه السلام)؛ ادعیه امام صادق(علیه السلام) و دعاهایی که از یکی از صادقین(علیهما السلام) نقل‌شده است؛ دعاهای امام کاظم(علیه السلام) تا امام زمان(علیه السلام) به‌همراه ادعیه‌ای که از یکی از این ائمه(علیهم السلام) روایت شده است؛ و بخش زیارات.
در این موسوعه از پیامبر 1043 دعا، از امام علی(علیه السلام) 532 دعا، از حضرت زهرا(سلام الله علیها) 69 دعا، از امام حسن(علیه السلام) 30 دعا، از امام حسین(علیه السلام) 79 دعا، از امام سجاد(علیه السلام) 264 دعا، از امام باقر(علیه السلام) 203 دعا، از امام صادق(علیه السلام) 944 دعا، 22 دعای منقول از یکی از صادقین(علیهما السلام)، از امام کاظم(علیه السلام) 129 دعا، از امام رضا(علیه السلام) 86 دعا، از امام جواد(علیه السلام) 51 دعا، از امام هادی(علیه السلام) 26 دعا، از امام عسکری(علیه السلام) 19 دعا، از امام زمان(علیه السلام) 44 و 29 دعا نقل‌شده است. بنابر آمار موجود در کتاب، 3570 دعا از معصومین(علیهم السلام) در کتاب‌ها آمده است. در جلد 6 کتاب در مجموع ذیل 17 باب، 144 زیارت و دعای زیارت نقل‌شده است.
سال‌ها بعد، نظیر این تلاش را مرحوم آیت‌اللّه سید‌محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی در کتاب موسوعة‌الأدعیة‌الجامعة در 7 مجلد و کامل‌تر به انجام رساند. ایشان در این مجموعه از رسول اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) 1168 دعا، از امام علی(علیه السلام) قریب به 700 دعا، از حضرت زهرا(سلام الله علیها) 65 دعا، از امام حسن(علیه السلام) 60 دعا، از امام حسین(علیه السلام) 106 دعا، از امام علی‌بن الحسین(علیه السلام) 270 دعا، از امام باقر(علیه السلام) 289 دعا، از امام صادق(علیه السلام) 1155 دعا، از امام کاظم(علیه السلام) 160 دعا، از امام رضا(علیه السلام) 104 دعا، از امام جواد(علیه السلام) 43 دعا، از امام هادی(علیه السلام) 43 دعا، از امام عسکری(علیه السلام) 51 دعا، از امام زمان(علیه السلام) 163 دعا نقل‌کرده است. بنابر آمار موجود در کتاب، 4377 دعا از معصومین(علیهم السلام) در کتاب‌ها به‌چشم می‌خورد. ایشان افزون بر نقل دعاهای چهارده معصوم(علیهم السلام) در این موسوعه، ادعیه قرآنی، 140 دعا از انبیای پیشین، 32 ادعیه سِرّ(45) و 56 دعای قدسی(46) نیز نقل‌کرده است.
در مقابل، شمار ادعیه نبوی(صلی الله علیه واله وسلم) در میراث اهل‌سنت در مقایسه با تعداد ادعیه مأثوره نزد شیعه، بسیار اندک است. برای نمونه، ابوالفتح محمد‌بن محمد‌بن علی‌بن هُمام مشهور به ابن‌الإمام (م 745ق) در کتاب سلاح‌المؤمن فی‌الذکر والدعاء، در مجموع 1017 روایت نقل‌کرده است. کتاب او در 21 باب تنظیم‌شده و در هر باب، ادعیه و اذکار مرفوعه(47) دیده می‌شود. ده باب نخست کتاب به مباحث مقدماتی هم‌چون فضیلت دعا و ذکر و امر به آنها، آداب دعا، اوقات و احوال و اماکن دعا اختصاص دارد که مشتمل بر 485 روایت است. بخش اصلی کتاب از باب یازدهم باعنوان «فی الأدعیة المتعلقة بالصباح والمساء والنوم والإستیقاظ» آغاز و به باب بیست و یکم ختم می‌شود. مؤلف در این یازده باب، مجموعاً 532 روایت (از روایت شماره 486 تا شماره 1017) از ادعیه و اذکار منقول از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) نقل‌کرده است.
نمونه دیگر، کتاب الحصن الحصین اثر ابن‌جزری (م 833ق) است، که به‌گفته محقق آن، جامع ادعیه مأثوره از پیامبر و برخی اصحاب آن حضرت است،(48) وی دعاها و اذکار را در یک مجلد گردآورد است. هرچند ادعیه منقول شماره‌گذاری ندارد، اما با توجه به حجم بخش اصلی اثر (ص87-324) داوری اجمالی و مقایسه با میراث دعایی شیعه آسان‌تر خواهد بود. بخش ابتدایی این کتاب، شامل مباحث مقدماتی است مانند فضیلت دعا و ذکر، آداب دعا و ذکر، اوقات اجابت دعا و کسانی که دعایشان مستجاب می‌شود.
3. گستردگی معارف و تنوع موضوعی ادعیه
مروری بر محتوای میراث ادعیه مأثوره، نشان از آن دارد که بخشی از معارف دینی، و آموزه‌های بنیادین و اصیل دین اسلام و بخش وسیعی از مسائل مربوط به آداب و فروعات اخلاقی و معرفتی، در لابه‌لای مضامین ارزشمند دعاهای معصومان(علیهم السلام) ارائه شده‌اند.
برای نمونه، یک دوره کامل خداشناسی با تمام جزئیات آن در سطح عالی در دعای صباح از امام علی(علیه السلام) و نیز دعای عرفه از امام حسین(علیه السلام) بیان‌شده است. نمونه دیگر، دعای مکارم‌الأخلاق امام سجاد(علیه السلام) است که یک دوره کامل اخلاق و صفات برجسته فردی و اجتماعی را شامل می‌شود. به‌گونه‌ای که در پرتو آن می‌توان طرح زندگی صحیحی در دو بُعد فردی و اجتماعی برای جامعه اسلامی امروزی ترسیم کرد. افزون بر این دعا، از دیگر نمونه‌های ادعیه صحیفه سجادیه، دعاهایی درباره مرزداران است که ضمن درخواست نصرت الهی برای ایشان، بسیاری از عوامل پیروزی و شکست در برابر دشمن در قالب و سبک دعا بیان شده است.
عمق معرفتی محتوای برخی ادعیه و مزار به‌حدی است که امام خمینی(ره) در این‌باره معتقد است: اگر نبود در ادعیه الا دعای مناجات شعبانیه، کافی بود برای این‌که امامان ما، امامان بحقند؛ آن‌هایی که این دعا را انشا کردند و تعقیب کردند. تمام این مسائلی که عرفا در طول کتاب‌های طولانی خودشان یا خودشان می‌گویند، در چند کلمه مناجات شعبانیه هست، بلکه عرفای اسلام از همین ادعیه و از همین دعاهایی که در اسلام وارد شده است، از اینها استفاده کرده‌اند... این دعاهاست که به تعبیر بعض از مشایخ ما(49) می‌فرمودند که قرآن، قرآن نازل است، آمده است به طرف پایین و دعا از پایین به بالا می‌رود، این قرآن صاعد است.(50)
باید گفت ادعیه مأثوره شیعه از نظر عددی، از آثارهای اهل‌سنت بیشتر است. گاه در میراث دعایی شیعی به برخی دعاها برمی‌خوریم که به لحاظ حجم (تعداد کلمات) بسی بیشتر از دعاهای موجود در آثار دعایی اهل‌سنت هستند. دعاهای یادشده در آثار اهل‌سنت، اغلب کوتاه و بی نامند. البته دعاهای متأخرتر را با نام ناقلان و انشاکنندگان آن می‌شناختند؛ ماند دعای خضر و معروف کرخی،(51) اما دعاهای مذکور در منابع شیعی معمولاً مفصل‌اند. در منابع متقدم شیعی، اغلب دعاها نام خاصی ندارند و به‌نظر می‌رسد در دوره‌های متأخرتر نام خاص یافته‌اند. برخی دعاهای مفصل که در منابع شیعه آمده، به این شرح است: دعای احتجاب، دعای اعتقاد، دعای امّ داوود، دعای توسل، دعای جوشن صغیر، دعای حریق، دعای ختم قرآن، دعای طائر رومی، دعای عَبَرات، دعای عَشَرات، دعای عهد، دعای غریق، دعای مُجیر، دعای مَشلول، دعای مکارم‌الأخلاق، دعای نور، دعای کمیل، دعای ندبه.
در متون دعایی شیعه، عمدتاً متون زیارات نیز ذکر شده است؛ برخلاف اهل‌سنت که متون دعایی آنها عموماً خالی از زیارتنامه‌هاست. افزون بر زیارتنامه‌های خاص هریک از امامان(علیهم السلام)، مانند زیارت وارث و عاشورا برای امام حسین(علیه السلام) و مشاهد متبرکه، زیارتنامه‌های عامی نیز وجود دارد که قرائت آنها برای هریک از امامان معصوم(علیهم السلام) روا دانسته شده است. از جمله آنها، زیارت امین اللّه و زیارت جامعه کبیره است.
4. کثرت کتب دعایی در شیعه
مشخصه برجسته ادعیه‌نگاری شیعی، کثرت عددی کتب دعایی ایشان در مقایسه با اهل‌سنت است. با نگاهی به منابع فهرستی و شرح‌حالی اهل‌سنت می‌توان گفت که شمار آثار دعایی اهل‌سنت کمتر از موارد مشابه شیعی است. چنان‌که گذشت، محدودیت منبع صدور دعا در اهل‌سنت از جمله عوامل این مسئله است. ازاینرو، سبک‌های نگارشی آثار مستقل دعایی در میان ایشان نیز محدود به گردآوری ادعیه و اذکار منقول از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، صحابه و تابعان است. شکل خاصی از این آثار را می‌توان کتاب‌هایی باعنوان مستقل عمل‌الیوم واللیلة برشمرد که اعمال و ادعیه روزانه در آنها گرد آمده است. هرچند این سبک آثار دعایی در شیعه نیز وجود دارد، اما اندک تفاوت محتوایی میان این دسته آثار در شیعه و اهل‌سنت دیده می‌شود.
برای روشن‌شدن این ویژگی، شایسته است فهرستی از آثار دعایی شیعه و اهل‌سنت ارائه گردد تا با مقایسه آماری آنها، گستردگی کمی میراث دعایی شیعه آشکار شود. این مقایسه را در‌خصوص آثار دعایی پنج سده نخست هجری انجام دادیم که نتیجه آن در جدول زیر بازتاب یافته است:(52)
|
بازه زمانی |
آثار دعایی اسلامی |
مجموع |
|
|
شیعه |
اهل‌سنت |
||
|
سده اول |
2 |
0 |
2 |
|
سده دوم |
4 |
0 |
4 |
|
سده سوم |
14 |
11 |
25 |
|
سده چهارم |
28 |
11 |
39 |
|
سده پنجم |
28 |
9 |
37 |
|
جمع ادعیه در پنج سده |
76 |
31 |
|
در این جدول، فراوانی آثار دعایی شیعه اولاً در پنج سده نخست هجری و ثانیاً به تفکیک در هر سده مشهود است. مجموع آثار دعایی شیعه در این پنج قرن 76 اثر و شمار آن در میان اهل‌سنت در مجموع 31 کتاب است. بنابراین، تألیف کتب دعایی شیعه در این بازه زمانی حدود 5/2 برابر مورد مشابه نزد اهل‌سنت بوده است. فهرست آثار دعایی اسلامی در سده‌های پس از قرن پنجم تا دوران معاصر، نیز کثرت کمّی کتب دعایی شیعه در مقایسه با اهل‌سنت را نشان می‌دهد.(53)
5. تنوع سبکی در ادعیه‌نگاری شیعه
به‌سبب مشخصه‌های دوم و سومِ سنت ادعیه‌نگاری شیعی که پیشتر اشاره شد، یعنی گستردگی کمّی متون دعایی و تنوع موضوعی و مضمونی آنها، با گونه‌گونی در سبک نگارش‌های دعایی روبه‌رو هستیم. این موضوع را در دو بخش گونه‌ها و شیوه‌های نگارش بررسی می‌کنیم. گستردگی کمّی متون دعایی شیعه سبب‌شده است تا ادعیه منقول از یک امام اختصاصاً در اثری مستقل گردآوری شود: مانند أدعیة الصادق(علیه السلام).
یکم. گونه‌های آثار دعایی
با بررسی آثار و مکتوبات دعایی می‌توان گونه‌های تألیف کتب دعا را چنین برشمرد:
کتاب‌هایی که صرفاً مشتمل بر دعاها بوده و به‌طور مستقل به گردآوری ادعیه پرداخته‌اند. این دسته از آثار دعایی به‌تناسب تقسیم‌بندی مؤلف و موضوع ادعیه که درباره روزهای هفته، ماه یا سال باشد، ترتیب‌یافته است.
کتاب‌هایی که درباره آداب دعا و برخی اعمال خاص نوشته شده‌اند، مانند کتاب عُدّةُالداعی و نَجاحُ‌الساعی از شیخ ابوالعباس احمدبن محمد‌بن فهد حلی (م 841ق) و کتاب آداب صلاةاللیل اثر ملامحمدتقی مجلسی (م 1070ق)، آداب دعا از سید‌محمد باقر‌بن اسماعیل خاتون‌آبادی (م 1120ق) و آداب دعوة‌الأسماء والأذکار تألیف شیخ محمد علی‌بن أبی‌طالب زاهدی جیلانی إصفهانی، معروف به شیخ علی حزین (م 1181ق).
کتاب‌هایی که به نحوی به امور طلسمات مربوط شوند و در آنها از تعویذات و ادعیه بهره گرفته‌شده است؛ مانند کتاب کفایة‌المؤمنین تألیف میرزا محمد فقیر‌باشی از نوادگان میرزا ابراهیم فقیر. هرچند شیخ آقابزرگ طهرانی معتقد است که علم حروف، سحر و طلسمات در دایره دعا نمی‌گنجد،(54) اما چنان‌که گفته شد، به دلیل اشتمال و بهره‌گیری از ادعیه در تدوینشان، شاید بتوان آنها را در شمار آثار دعایی برشمرد.
نوع دیگر آثار دعا، کتاب‌های مربوط به استخاره است. افزون بر آن‌که استخاره خود نوعی دعاست، سبب دیگر احتساب این آثار در میان کتاب‌های دعا، آن است که دعاهای پیش و هنگام استخاره به تفصیل در آنها آمده است. نمونه آن کتاب الإستخارة ابوالنضر محمد‌بن مسعود عیاشی (م 320ق)، فتح‌الأبواب ابنطاووس، مفاتیح‌الغیب مرحوم مجلسی و مفتاح‌الفرج خاتون‌آبادی و منهاج‌المستخیر از محمد حسین‌بن کاظم علوی است.
کتاب‌هایی که به‌عنوان کتاب صلوات بر رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) و اهل‌بیت(علیهم السلام) نگارش‌یافته و در شمار کتاب‌های دعا درآمده است.
کتاب‌های مشتمل بر زیارات، به هر روی از همان آغاز ضمیمه کتاب‌های دعا بوده است؛ کتاب‌هایی که در فهرست آثار، از آنها باعنوان کتاب المزار یا شبیه آن یاد شده است. شیخ صدوق، شیخ مفید و شماری دیگر از علمای شیعه در این‌باره آثاری دارند. از جمله آنها کتاب کامل‌الزیارة ابوالقاسم جعفر‌بن محمد بن‌قولویه (م 360ق)، و از متأخران تحفة‌الزائر علامه مجلسی است.
شیخ آقابزرگ در حدود 70 اثر از این‌گونه را باعنوان المزار یا کتاب المزار، 30 مورد باعنوان الزیارات و یا الزیارة یاد می‌کند.(55) این تعداد، افزون بر کتبی است که با اسامی متفاوت در این زمینه نگاشته شده‌اند. افزون بر آثارِ مدون در زیارات، شروح فراوانی نیز بر زیارت‌ها، به‌ویژه زیارت جامعه نگاشته‌شده است.
دوم. شیوه‌های نگارش
نگاهی گذرا به سبک‌ها و شیوه‌های تدوین و تبویب کتب دعایی در میان شیعه، از تنوع آنها حکایت دارد. با مطالعه آثار موجود، می‌توان شیوه‌های تدوین را این‌گونه عنوان کرد:
گردآوری ادعیه یک امام: در این شیوه، تنها دعاهای مأثور و منقول از یکی از ائمه(علیهم السلام) گرد آمده است. آثاری هم‌چون صحیفه سجادیه و أدعیة‌الوسائل إلی المسائل از این شمارند. اثر اخیر مشتمل بر دعاها و مناجات‌های امام جواد(علیه السلام) (شهادت سال 220ق) است که آن را مِهر همسر خویش (دختر مأمون) قرار دادند.(56) کتاب الدعاء عن على(علیه السلام) اثر ابواحمد عبدالعزیز‌بن یحیی‌بن احمدبن عیسی جلودی أزدی بصری (م 322ق)(57) را نیز باید از این دست آثار برشمرد.
تک‌موضوعی: در این نوع آثار، مؤلف دعاهای مربوط به یک موضوع را تدوین‌کرده است. آثاری هم‌چون آداب‌الصلاة اثر شهید اول (م 966ق)، آداب‌الحج تألیف علامه مجلسی (م 1111ق)، أذکارالطهاره از آنِ ملامحسن فیض کاشانی (م 1091ق)، و کتبی هم‌چون أدعیة‌الصباح، أدعیة صلاةاللیل و آثار بسیار دیگر در این گروه قرار می‌گیرند.
ادعیه شبانه‌روز: هم‌چنان‌که از عنوان برمی‌آید در این آثار، دعاهای منقول از معصومین(علیهم السلام) در اعمال و اوقات مختلف شبانه‌روز تدوین‌شده است. آثار بسیاری باعنوان کتب یوم و لیلة در این قسم می‌گنجند. شیخ بهایی (م 1031ق) کتاب مفتاح‌الفلاح را بدین‌شیوه نگاشته است.
ادعیه هفته: در این‌گونه کتب، دعاهای مأثور از معصومین(علیهم السلام) در اعمال روزهای هفته گرد آمده است. آثار بسیاری با عنوان عمل‌الأسبوع، أعمال‌الأسابیع و... بدین‌شیوه تألیف شده‌اند. کتاب جمال‌الأسبوع اثر سیدبن طاووس (م 664ق) از مهم‌ترین این آثار است.
ادعیه ماه: در این‌گونه کتب، دعاهای مأثور از معصومین(علیهم السلام) در اعمال روزها و اوقات خاص ماه گرد آمده است. آثاری هم‌چون کتاب عمل شهر رمضان اثر علی‌بن (أبی‌سهل) حاتم (بن ابی‌حاتم) قزوینی، کتاب عمل سه ماه تألیف مولی رضا قلی قاری (از معاصران شیخ آقابزرگ متوفای 1389ق)، از این دسته‌اند.
اعمال و ادعیه سال: هم‌چنان‌که از عنوان برمی‌آید، در این آثار، دعاهای منقول از معصومین(علیهم السلام) در دعاها و اعمال روزها و ماه‌های سال تدوین‌شده است. نکته مهم آن‌که این آثار خود به سه گونه‌اند:
اول: آثاری که از ماه محرم شروع می‌شوند؛ توجیه این ترتیب آن است که مؤلف به ترتیب ماه‌های سال قمری دعاها و اعمال را مرتب ساخته است. المراقبات (أعمال سنة) میرزا جواد آقا ملکی تبریزی و مفاتیح نوین آیت‌اللّه العظمی مکارم شیرازی (مدظله‌العالی) از این‌گونه آثار است.
دوم: آثاری که از ماه رمضان آغاز می‌گردد؛ در برخی روایات منقول از ائمه(علیهم السلام)، ماه مبارک رمضان، نخستین ماه سال است.(58) مصباح‌المتهجد شیخ طوسی و کتاب الإقبال سیدبن طاووس از جمله این آثاراند.(59)
سوم: آغاز ماه رجب؛ مؤلفان این شیوه، فضیلت سه ماه رجب، شعبان و رمضان را سبب اختیار این روش اعلام داشته‌اند. آثاری هم‌چون البلدالأمین و مصباح کفعمی، زادالمعاد علامه مجلسی، مفتاح‌الجنات سید‌محسن امین و المصباح‌المنیر آیت‌اللّه مشکینی.
کتب دعایی بدون تبویب: در این شیوه، ادعیه بدون ترتیب و نظم خاصی گرد آمده است. آثار بسیاری باعنوان کتاب الدعاء در این گروه قرار می‌گیرد.
ادعیه، ختوم و حرزها: در این نوع آثار، مؤلف افزون بر نقل ادعیه مأثور، به ذکر ختوم و حرزهای هریک از ائمه(علیهم السلام) نیز می‌پردازد. مجموعة الأدعیة و الأوراد و الختوم اثر شیخ علی‌بن فضل‌بن هیکل حلی (از شاگردان ابن‌فهد حلی)، الفتوحات الغیبیة فی الختوم و الأحراز و الأدعیة تألیف سید‌حسین‌بن محسن‌بن مرتضى آل أبی‌المعالی حسینی حائری (1246-1319ق) و بیاض الأدعیة و الختوم نگاشته سید‌حسین‌بن محسن حسینی حائری (1246-1319ق) از این‌گونه آثار است.
المزار: در این نوع کتاب‌ها زیارات معصومین(علیهم السلام) گرد آمده است.
کتب جامع: آثاری که همه یا بخشی از موارد یادشده را شامل می‌شود. شاید بتوان مفاتیح‌الجنان را برجسته‌ترین نمونه این دست آثار برشمرد.
هـ) مهم‌ترین کتاب‌های دهه اول تا پنجم شیعه
به‌سبب فراوانی آثار تألیف‌شده تا دوران معاصر، بازه زمانی را به پنج قرن نخست محدود می‌کنیم.
1. سده اول
- دعای کمیل‌بن زیاد؛ بنابر گزارش سیدبن طاووس در الإقبال، امام علی(علیه السلام) این دعا را بر کمیل‌بن زیاد نخعی املا کرده و به او امر کرده تا آن را بنویسد.(60)
- الصحیفة السجادیة؛ اثر امام سجاد(علیه السلام) (شهادت 94 یا 95ق): ابن‌شهرآشوب این اثر را از جمله آثار اولیه حدیثی برمی‌شمارد.(61)
2. سده دوم
- کتاب الدعاء اثر معاویة‌بن عمار‌بن ابی‌معاویة خَباب‌بن عبداللّه دُهْنِى (م 175ق).(62)
- الجوشن الصغیر، از ادعیه منسوب به امام موسی کاظم(علیه السلام) (شهادت 183ق).(63)
- کتاب الدعوات اثر احمدبن حارث.(64)
- کتاب الدعاء اثر ابوعبدالرحمن محمد‌بن فُضَیل‌بن غَزوان ضَبی کوفی (م 194 یا 195ق) که به چاپ رسیده است.(65)
3. سده سوم
- أدعیة الوسائل إلى المسائل؛ این اثر مشتمل است بر دعاهای امام جواد(علیه السلام) (شهادت سال 220ق) که آن حضرت مِهر دختر مأمون و همسر خویش قرار دادند.(66)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوالحسن علی‌بن حسن‌بن علی‌بن فَضال کوفی (م 224ق).(67)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوالحسن علی‌بن مهزیار اهوازی (زنده در سال 226ق)، وکیل امام رضا، امام جواد و امام هادی(علیهما السلام).(68)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوجعفر محمد‌بن أوربمَة (أورَمة) قمی.(69)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوعبداللّه محمد‌بن عباس‌بن عیسی غاضری.(70)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوالحسن علی‌بن حسن‌بن محمد طائی جَرْمِی معروف به طاطری.(71)
- کتاب الدعاء؛ اثر حسن و حسین پسران سعید اهوازی (حسن زنده در 220ق و حسین زنده در 254ق).(72)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوالقاسم هارون‌بن مسلم‌بن سعدان کاتب سرّ من رآئی.(73)
- کتاب الدعوات؛ اثر ابویعقوب فقیه.(74)
- دعای رجب؛ این دعا توسط سفیر خاص امام(علیه السلام)، شیخ ابوجعفر محمد‌بن عثمان‌بن سعید خلانی روایت شده است.(75)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوجعفر محمد‌بن حسن‌بن فروخ صفار (م 290ق).(76)
- کتاب الدعاء؛ اثر محمد‌بن عبداللّه‌بن محمد‌بن عبیداللّه‌بن بهلول‌بن همام‌بن مطلب.(77)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوإسحاق إبراهیم‌بن سلیمان‌بن عبیداللّه‌بن خالد نهمی خزاز کوفی.(78)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوعبداللّه محمد‌بن وهبان‌بن محمد‌بن بشر دُبَیلِی.(79)
4. سده چهارم
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوطاهر محمد‌بن سلیمان‌بن حسن‌بن جهم‌بن بُکیر‌بن أعین، از برادران زرارة‌بن أعین (م 301ق).(80)
- کتاب الدعاء(81) و کتاب فضل‌الدعاء و الذکر؛ اثر ابوالقاسم سعد‌بن عبداللّه‌بن أبی‌خلف أشعری قمی (م 301ق).(82)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوالقاسم حُمَید‌بن زیاد‌بن حماد‌بن حماد‌بن زیاد هوار (م 310ق).(83)
- الإعتقاد فی الأدعیة؛ اثر احمدبن عَلویه إصفهانی معروف به ابن‌أسود کاتب (م 320ق).(84)
- کتاب الدعاء(85) و کتاب الدعوات؛ اثر محمد‌بن مسعود عیاشی (م 320ق).(86)
- کتاب الدعاء عن على(علیه السلام)؛ اثر ابواحمد عبدالعزیز‌بن یحیی‌بن احمدبن عیسی جلودی أزدی بصری (م 322ق).(87)
- کتاب قوله (ابن‌عباس) فی الدعاء و العوذ و ذکر الخیر و فضل ثواب‌الأعمال و الطب و النجوم؛ اثر ابواحمد عبدالعزیز‌بن یحیی‌بن احمدبن عیسی جلودی أزدی بصری (م 322ق).(88)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابواحمد عبدالعزیز‌بن یحیی‌بن احمدبن عیسی جلودی أزدی بصری (م 322ق).(89)
- کتاب عمل شهر رمضان و کتاب یوم و لیلة؛ اثر ابوالحسن على‌بن أبى‌سهل حاتم‌بن أبى‌حاتم قزوینی، استاد ابوعبداللّه‌بن شاذان از مشایخ نجاشی.(90)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوجعفر محمد‌بن یعقوب کلینی (م 328ق)، یکی از اجزای مجلدات اصول الکافی.(91)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوالحسن علی‌بن حسین‌بن علی معروف به مسعودی، صاحب مروج‌الذهب (م 346ق).(92)
- کتاب الدعاء؛ اثر احمدبن محمد‌بن حسین‌بن حسن‌بن دؤْل قمی (م 350ق).(93)
- أدعیة الائمة؛ اثر عبیداللّه (عبداللّه)بن احمدبن یعقوب أنباری (م 356ق).(94)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوحنیفه إمامی قاضی نعمان‌بن محمد‌بن منصور‌بن احمدبن حیون مغربی مصری (م 363ق)، مؤلف کتاب دعائم الإسلام.(95)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوجعفر محمد‌بن حسین‌بن سفیان بزوفری، از جمله اساتید شیخ مفید (م 413ق).(96)
- عمل شهر رمضان؛ اثر ابوالحسن محمد‌بن احمدبن داود‌بن علی قمی (م 368ق) از مشایخ قمیین.(97)
- کتاب دعاء‌السفر؛ اثر احمدبن محمد‌بن محمد‌بن سلیمان‌بن حسن‌بن جهم‌بن بکیر‌بن أعین‌بن سنسن (سنبس) ابوغالب زراری. (275-368ق).(98)
- کتاب الأدعیة؛ اثر ابوالفضل محمد‌بن احمدبن إبراهیم‌بن سلیم جعفی کوفی معروف به صابونی و از مشایخ جعفر‌بن محمد‌بن جعفر‌بن قولویه (م 369ق).(99)
- کتاب عمل رجب و کتاب عمل شعبان و کتاب عمل شهر رمضان؛ اثر ابوالحسن علی‌بن محمد‌بن یوسف‌بن مهجور الفارسی معروف به ابن‌خالویه، از جمله اساتید و شیوخ نجاشی.(100)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوعبداللّه محمد‌بن عمران‌بن موسی خراسانی بغدادی (297-378ق).(101)
- الوسائل إلى المسائل؛ اثر شیخ معین احمدبن علی‌بن احمدبن حسین‌بن محمد‌بن قاسم (زنده بعد از 381ق).(102)
- أدعیة الموقف؛ اثر ابوجعفر محمد‌بن علی‌بن حسین‌بن موسى‌بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (م 381ق).(103)
- کتاب الدعاء؛ اثر ابوالمفضل محمد‌بن عبداللّه‌بن محمد شیبانی (م 387ق).(104)
5. سده پنجم
- عمل‌الشهور(105) و عمل شهر رمضان؛ اثر ابوالفرج محمد‌بن علی‌بن یعقوب‌بن إسحاق‌بن ابی‌قرة قنایی (زندگى در اوائل سده پنجم).(106)
- عمل شهر رمضان؛ اثر ابوجعفر محمد‌بن احمدبن محمد جریری معروف به ابن‌بصری (از علمای سده پنج ق).(107)
- عمل یوم ولیلة؛ اثر جعفر‌بن محمد‌بن احمدبن عباس دوریستی.(108)
- کتاب‌الدعاء؛ اثر محمد‌بن هارون تَلعُکبَرِی.(109)
- عمل شهر رمضان(110) و کتاب الدعاء(111) و کتاب المتهجد؛ اثر ابوالفرج محمد‌بن على‌بن محمد‌بن محمد‌بن أبى‌قرة قنایی (زندگى در اوائل سده پنجم) از مشایخ نجاشی.(112)
- کتاب المسرة؛ اثر ابوالفرج محمد‌بن علی‌بن یعقوب‌بن إسحاق‌بن ابی‌قرة قنایی (زندگى در اوائل سده پنجم) از مشایخ نجاشی.(113)
- کتاب عمل یوم الجمعة؛ اثر ابوالفرج محمد‌بن علی‌بن یعقوب‌بن إسحاق‌بن ابی‌قرة قنایی (زندگى در اوائل سده پنجم) از مشایخ نجاشی.(114)
- کتاب عمل‌الشهور؛ اثر ابوالفرج محمد‌بن علی‌بن یعقوب‌بن إسحاق‌بن ابی‌قرة قنایی (زندگى در اوائل سده پنجم) از مشایخ نجاشی.(115)
- کتاب عمل رجب؛ اثر ابوعبداللّه احمدبن محمد‌بن عبیداللّه‌بن حسن‌بن عیاش‌بن جوهری (م 401ق).(116)
- کتاب عمل شعبان و کتاب عمل شهر رمضان؛ اثر ابوعبداللّه احمدبن محمد‌بن عبیداللّه‌بن حسن‌بن عیاش‌بن جوهری (م 401ق).(117)
- کنز الیواقیت؛ اثر ابوالفضل‌بن محمد هروی.(118)
- کتاب عمل الجمعة؛ اثر ابوعبداللّه احمدبن عبدالواحد‌بن احمد البزاز معروف به ابن‌عبدون (م 423ق) از مشایخ نجاشی.(119)
- کتاب عمل ذی‌الحجة؛ اثر شیخ ابوعلی حسن‌بن محمد‌بن اسماعیل‌بن محمد‌بن اشناس.(120)
- عمل شهر رمضان؛ اثر علی‌بن عبدالواحد.(121)
- کتاب الجمعة؛ اثر احمدبن عبداللّه‌بن احمد رفاء.(122)
- کتاب الدعاء و الزیارة؛ اثر شیخ محمد‌بن علی طرازی.(123)
- أدعیة زین‌العابدین(علیه السلام)؛ اثر سید‌ابوابراهیم ناصر‌بن رضا‌بن محمد‌بن عبداللّه علوی حسینی از جمله شاگردان شیخ طوسی(ره) (م 460ق).(124)
- عمل یوم و لیلة؛ اثر ابوعبداللّه محمد‌بن هبة‌اللّه طرابلسی، شاگرد شیخ طوسی (م 460ق).(125)
- عمل الیوم واللیلة(126) و مصباح‌المتهجد الصغیر(127) و مصباح‌المتهجد(128) و مناسک‌الحج؛ اثر شیخ‌الطائفة ابوجعفر محمد‌بن حسن‌بن علی طوسى (385-460ق).(129)
- الدعوات عن زین‌العابدین(علیه السلام)؛ اثر سید‌ابوالقاسم زید‌بن اسحاق جعفری.(130)
- کتاب الدعوات؛ اثر احمدبن داحوس.(131)
نتیجه‌گیری
در فرهنگ شیعی، دعا از قرآن آغاز، با ادعیه منقول از پیامبر توسعه و با دعاهای امامان به اوج می‌رسد. تفاوت میان اهل‌سنت و شیعه در همین دعاهای مأثور ائمه اطهار(علیهم السلام) است. برخی گروه‌ها و جریان‌های اسلامی هم‌چون اهل‌سنت و صوفیان، به ادعیه نبوی اکتفا و بر آن توقف کردند، اما در میان شیعه حجم گسترده و فراوانی از ادعیه از زبان جانشینان به حق پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) نقل‌شده است. این امر خود سبب گستردگی کمّی متون دعایی شیعه، در مقایسه با اهل‌سنت شده است. کتاب موسوعة‌الأدعیة‌الجامعة مشتمل بر 4377 دعا از معصومان(علیهم السلام) است، درحالی که در کتاب سلاح‌المؤمن فی‌الذکر والدعاء از عالم شناخته شده اهل‌سنت ابوالفتح محمد‌بن محمد‌بن علی‌بن هُمام مشهور به ابن‌الإمام (م 745ق)، تنها 532 دعا از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) روایت‌شده است. گستردگی کمّی متون دعایی شیعی سبب شده تا سنت دعایی شیعه دو مشخصه برجسته دیگر نیز داشته باشد: گستردگی معارف و تنوع موضوعی ادعیه؛ کثرت تألیفات دعایی. دعاهای مذکور در منابع اهل‌سنت، اغلب کوتاه و به‌ندرت دارای نام خاص‌اند، اما دعاهای مذکور در منابع شیعی معمولا مفصل‌اند. بررسی آثار دعایی اسلامی که در پنج قرن نخست نگاشته شده‌اند، از اختلاف فاحش شمار آثار شیعی در مقایسه با تألیفات اهل‌سنت حکایت دارد؛ به‌گونه‌ای که مجموع آثار دعایی شیعه در این پنج قرن 76 اثر و شمار آن در میان اهل‌سنت در مجموع 31 کتاب است. افزون بر کثرت عددی آثار دعایی شیعی، شاهد تنوع این آثار نیز هستیم. مطالعه و تحلیل سبک‌شناختی تألیفات دعایی شیعی، از وجود 10 سبک نگارشی حکایت می‌کنند.(132)
