هر چند پیرامون حرمت دخانیات دلیل خاصّى از آیات قرآن، و احادیث معصومین(علیهم السلام) به چشم نمى خورد، چرا که این موضوع از جمله مسائل مستحدثه اى است که در عصر نزول قرآن و زندگى حضرات معصومین(علیهم السلام) وجود نداشته، و در دوران غیبت کبرى بروز نموده استکه این موضوع یکى از مصادیق روشن و آشکار آن است، مى توان حکم به حرمت این عادت زشت و نامعقول صادر کرد. توجّه فرمایید:
1ـ قاعده لاضرر
این قاعده، که از قواعد مسلّم فقه اسلام، اعمّ از شیعه و اهل سنّت است، و برخى از آیات قرآن، و تعدادى از روایات به روشنى دلالت بر آن دارد، و دانشمندان و فقهاى تمام فِرَق اسلامى بر آن اتّفاق نظر دارند، و مورد پذیرش عقلاى جهان ـ با قطع نظر از هر نوع گرایش مذهبى ـ است، به وضوح دلالت بر حرمت هر کارى دارد که ضرر مهمّى در پى داشته باشد.
سؤال: آیا قاعده لاضرر فقط ما را از ضرر زدن به دیگران منع مى کند، یا اجازه ضرر زدن به خود را نیز نمى دهد؟ به عبارت کوتاهتر، آیا این قاعده اختصاص به إضرار به غیر دارد، یا شامل إضرار به نفس هم مى شود؟
پاسخ: هر چند بعضى از موارد این قاعده إضرار به غیر است، (زیرا طبق روایت سمرة بن جندب، که منبع اصلى این قاعده استاسلام(صلى الله علیه وآله) سمرة بن جندب را از ضرر زدن به آن شخص انصارى نهى کرد). امّا دلالت آن اختصاص به مورد مذکور ندارد، و منحصر به ضرر به غیر نمى شود. بدین جهت فقهاى اسلام در ابواب مختلف فقه، براى حرمت إضرار به نفس به آن استدلال کرده اند. از جمله:
1ـ در بحث روزه بیمار، که براى خود بیمار ضرر دارد، فرموده اند:
«به مقتضاى قاعده لا ضرر، روزه براى چنین شخصى جایز نیست».
از اینجا روشن مى شود که دایره شمول قاعده مذکور وسیع است، و شامل اضرار به نفس هم مى گردد.
2ـ فقها در بحث تیمّم نیز فرموده اند:
«اگر شخصى به اندازه کافى آب در اختیار دارد، امّا برایش ضرر دارد، به مقتضاى قاعده لا ضرر حق ندارد وضو بگیرد، بلکه وظیفه اش تیمّم است».
مرحوم محقّق یزدى، در کتاب عروة الوثقى در این زمینه مى فرماید:
«الثالث: الخوف من استعماله على نفسه، او عضو من اعضائه، بتلف او عیب او حدوث مرض او شدّته او طول مدته او بطوء برئه او صعوبة علاجه او نحو ذلک مما یعسر تحمله عادة، بل لو خاف من الشین الذى یکون تحمله شاقاً تیمم. و المراد به ما یعلوا البشرة من الخشونة المشوهة للخلقة، او الموجبة لتشقق الجلد، و خروج الدم. و یکفى الظن بالمذکورات او الاحتمال الموجب للخوف;را تجویز مى کند ترس از ضررهاى ناشى از استعمال آب بر جان، یا عضوى از اعضاى انسان است; چه منشأ این خوف، احتمال مرگ باشد، یا عضوى از اعضا معیوب شود، یا بیمارى تازه اى به وجود آید، یا بیمارى موجود شدّت پیدا کند، یا طولانى تر شود، یا درمان آن کُند شود، یا معالجه آن سخت گردد، یا مشکل دیگرى مانند مشکلات مذکور به وجود آید، که تحمّل آن آسان نباشد. بلکه حتّى اگر استعمال آب وضو در شرایط خاصّى موجب نقصى در چهره، یا دست هاى انسان شود، مثل این که پوست دستها و صورت را زبر و خشن کند، یا باعث ترکیدگى پوست دست و صورت گردد، یا سبب خونریزى در اعضاى وضو شود، به گونه اى که تحمّل این امور سخت باشد، در تمام این موارد تیمّم جایگزین وضو مى شود. در ضمن تمام مواردى که گفته شد، حصول یقین و اطمینان به مشکلات مزبور لازم نیست، بلکه صرف ظن و گمان، و حتّى احتمالى که منشأ خوف ضررهاى مذکور باشد، کفایت مى کند».
نویسنده کتاب ارزشمند جواهر نیز در این زمینه فرموده است:
«و کذا... لو خشى حصول المرض الشدید باستعماله، او بالمضى الیه، او بترک شربه، بلا خلاف اجده فیه بل هو اجماع سیما مع خوف التلف معه، لنفى العسر و الحرج و الضرراست در صورت ترس از مرض شدید، به سبب استعمال آب، یا جستجو براى یافتن آب، یا ترک آشامیدن آب، و این مطلب اجماعى است، مخصوصاً اگر همراه با خوف تلف باشد; زیرا وظیفه وضو گرفتن در این صورت به مقتضاى قاعده لاضرر و لا حرج تبدیل به تیمّم مى شود».
3ـ در کتاب خوراکى ها و نوشیدنى ها (الاطعمة و الاشربة) نیز غذاهاى زیان آور به حکم قاعده لاضرر تحریم شده است. از جمله مى توان به خوردن گِل اشاره کرد، که متأسّفانه برخى از مردم مبتلاى به آن هستند. چرا که طبق برخى از روایات این کار سرچشمه ناراحتى هایى در بدن انسان گردیده، و رفته رفته جسم انسان را مبتلا به بیمارى هایى مى کند «ان الطین یورث السقم فى الجسد و یهیج الداء».
مرحوم شهید ثانى(رحمه الله) در کتاب کم نظیر مسالک الافهام، در مقام بیان دلیل حرمت خوردن گِل مى فرماید:
«بما فیه من الاضرار الظاهر للبدن; علّت آن ضررها و زیان هاى روشن وآشکارى است که بر اثر خوردن گل به وجود مى آید».
نتیجه این که: طبق آنچه از کلمه ضرر استفاده مى شود، و آنچه عرف از این واژه مى فهمد، و آنچه فقهاى اسلام از این قاعده برداشت کرده اند، قاعده لاضرر اختصاص به إضرار به غیر ندارد، بلکه شامل إضرار به نفس هم مى شود. البتّه روشن است که منظور ضررهاى اندک و جزئى نیست، چون بسیارى از چیزهاى مورد استفاده بشر ضررهاى جزئى دارد; بلکه ملاک ضررهاى کلّى و قابل توجّه است.
خلاصه این که: «به مقتضاى قاعده لاضرر، که به ادلّه چهارگانه قرآن و حدیث و اجماع و عقل ثابت شده، هر چیزى که براى سلامتى انسان ضرر و زیان قابل توجّهى داشته باشد، حرام است».
این مطلب از نظر اصولى و کلّى مورد قبول تمام فقهاى ماست، بدین جهت در رساله هاى مراجع عظام تقلید، در فصل خوردنى ها و آشامیدنى ها آمده است:
«خوردن چیزى که براى انسان ضرر دارد، حرام است».
زیان هاى فراوان سیگار
پس از روشن شدن مطلب بالا، باید به این موضوع پرداخت که:
«آیا سیگار از جمله چیزهایى است که ضرر و زیان قابل توجّهى دارد، تا مشمول قاعده کلّى لاضرر گردیده، و حکم به حرمت آن شود، یا ضررهایى که براى آن گفته مى شود جزئى و موقّت و گذراست، و در حدّى نیست که مشمول قاعده لاضرر شود؟».
براى تشخیص این موضوع، همچون سایر موضوعات، به سراغ اهل خبره و آگاهان و کارشناسان این امر مى رویم، و نظر آنها را جویا مى شویم.
گروه زیادى از اطبّا و پزشکان، که اهل خبره تشخیصِ ضررهاىِ سیگار محسوب مى شوند، اجماع و اتّفاق نظر دارند که سیگار ضررهاى مهم و زیان هاى قابل توجّهى دارد، و کتاب هاى متعدّدى پیرامون خطرات و زیان ها و بیمارى هاى ناشى از استعمال دخانیات، مخصوصاً سیگار، به رشته تحریر درآورده اند، بلکه در خصوص یکى دو مورد از بیماریهاى مهمّ ناشى از آن، کتاب مستقلّى نوشته شده است. که در اینجا توجّه شما عزیزان را به گوشه اى از این خطرات و زیان ها و بیمارى ها جلب مى کنیم:
1ـ سیگار عامل اصلى، یا کمکى، پیدایش بیش از 50 نوع بیمارى و 20 نوع سرطان در بدن مى باشد. بلکه بعضى از اطبا معتقدند: «120 نوع بیمارى سوغات این عادت ناپسند است!».
2ـ سالیانه 5 میلیون نفر به علّت بیمارى هاى ناشى از سیگار جان مى سپارند. یعنى بیش از تلفات جنگ جهانى اوّل! زیرا در طول چهارسال جنگ جهانى اوّل، 10 میلیون نفر کشته شدند; در حالى که تلفات سیگار در دنیا در چهارسال به 20 میلیون نفر مى رسد!
اگر تعجّب نکنید رقم تلفات ناشى از سیگار در سال 2025 میلادى به دو برابر آمار فعلى، یعنى 10 میلیون نفر در هر سال خواهد رسید.
البتّه با این تفاوت که 7 میلیون آن سهم کشورهاى در حال پیشرفت، و فقط 3 میلیون دیگر متعلّق به کشورهاى پیشرفته است. راستى کدام جنگ در دنیا این قدر قربانى گرفته، و چه خطرى از این خطر بالاتر؟
3ـ دولت ها به طور متوسّط بیش از دو برابر مبلغى که صرف تهیّه سیگار مى شود، باید صرف هزینه بیمارى ها و عوارض ناشى از سیگار نمایند. یعنى رقمى نزدیک به 6 میلیارد تومان در هر روز در ایران، و بیش از دو هزار میلیارد تومان در سال!
4ـ افراد غیر سیگارى، به ویژه کودکان و همسران سیگارى ها، به همان اندازه در معرض مضرّات دود سیگار هستند. این افراد بى گناه به طور اجبارى سلامتى خویش را از دست مى دهند!
5ـ بدون شک سیگار در نوجوانان غالباً دریچه ورود به اعتیاد است. تا آنجا که برخى معتقدند 80% معتادین به موادّ مخدّر قبلا سیگارى بوده اند!
6ـ سالیانه 88 میلیارد نخ سیگار در ایران مصرف مى شود، که نزدیک به 12 میلیارد نخ آن تولید داخل، و 9 میلیارد از خارج وارد مى شود، و بقیّه عمدتاً از طریق قاچاق وارد و توزیع مى گردد (یعنى بیش از 75% درصد پول سیگار به خارج از کشور مى رود). دیگران ارز کشور خویش را صرف تهیّه مایحتاج ضرورى جامعه، نظیر نفت و گاز و موادّ اوّلیّه کارخانجات و پیشرفت علم و صنعت، و مانند آن مى کنند، و سیگارى ها آن را صرف نابودى خود و اطرافیانشان!
7ـ به علّت سودآورى صنعت دخانیات براى کمپانى هاى چند ملیّتى، به ویژه شرکت هاى آمریکایى، و با توجّه به محدودیّت هاى جدّى در عرضه و مصرف سیگار در کشورهاى غربى، به ویژه آمریکا، میزان مصرف در این کشورها روز به روز در حال کاهش است، و لذا با ترفندهاى مختلف به طور رسمى و غیر رسمى (قاچاق) بازار مصرف به سوى کشورهاى فقیر و در حال توسعه سوق داده شده است!
8ـ کمپانى هاى آمریکایى سالیانه بالغ بر 000/000/000/000/6 نخ سیگار تولید مى کنند، که نزدیک به 3 درصد آن در آمریکا مصرف مى شود، و ما بقى آن (97 درصد) به خورد مردم سایر کشورها، به ویژه کشورهاى فقیر و در حال توسعه داده مى شود. و از این رهگذر سالانه بیش از 300 میلیارد دلار سود شرکت هاى آمریکایى است، که معادل بیش از ده سال فروش نفت ایران است!
9ـ سیگار علاوه بر مضرّات فوق، دریچه ورود به سایر بزه کارى هاى اجتماعى نیز مى باشد.
خانم دکتر مسیحا روانشناس و مددکار اجتماعى معتقد است: «سیگار کشیدن مقدّمه اى است بر دیگر اَشکال اعتیاد، و اعتیاد به موادّ مخدّر مقدّمه اى است بر بزه کارى و ناهنجارى نواجوانان و جوانان».
آنچه گذشت نُه نمونه از ضررهاى مهم، و غیر قابل انکار سیگار و سایر دخانیات بود. و البتّه روشن است که مضرّات این عادت ناپسند منحصر به موارد مذکور نیست، بلکه بسیار فراوان است، که جهت رعایت اختصار از ذکر آن صرف نظر شد. علاقه مندان مى توانند به کتاب هایى که در این زمینه نوشته شده مراجعه فرمایند.
* * *
با توجّه به شهادت کارشناسان فراوان پیرامون ضررهاى گسترده و خطرناک سیگار، آیا انسان علم و اطمینان به ضررهاى سیگار پیدا نمى کند؟
آیا بر اثر آسیب جزئى پوست به خاطر استفاده از آب، حکم شرع به مقتضاى قاعده لاضرر تغییر مى کند، و وظیفه مکلّف تیمّم مى شود، امّا با این همه ضرر و زیان، همچنان مى توان فتوا به حلیّت سیگار داد؟
آیا مى توان پذیرفت که خداوند مهربان به صِرف خوف مرض، روزه را بر انسان حرام کرده، تا از ضرر احتمالى در امان باشد، امّا دخانیات را با این همه ضررهاى جانى و مالى و اجتماعى حرام نکرده است؟
اگر خوردن گِل را به خاطر این که سبب تهییج درد و زمینه ساز بیمارى است حرام بدانیم، ولى سیگار و سایر دخانیات که پیام آور مرگ و نیستى است را تحریم ننماییم، آیا دچار تناقض نشده ایم؟
نتیجه این که: بدون شک قاعده لاضرر شامل سیگار و سایر دخانیات مى شود، و به مقتضاى این قاعده تمام انواع دخانیات حرام است.
سؤال: چرا برخى از بزرگان علماى گذشته سیگار را حرام نمى دانسته، و حتّى از آن استفاده مى کردند؟
پاسخ: بدون شک مضرّات سیگار به این شکل گسترده، که اکنون براى ما ثابت شده، براى آن بزرگواران روشن نبوده است. و لذا هنگامى که یکى از بزرگان حوزه را بخاطر بیمارى قلبى بسترى کردند، و طبیب معالج به عنوان اوّلین گام معالجه دستور ترک سیگار را صادر کرد، ایشان که شدیداً مبتلا به سیگار بود، زمانى که به گفته اهل خبره یقین پیدا کرد که سیگار براى سلامتى اش مضر است، بى درنگ آن را ترک کرد. و افراد دیگرى را نیز مى شناسیم که با همین مشکل روبه رو شدند، و بلافاصله سیگار را ترک کردند، در حالى که شدیداً به آن وابسته بودند.
و اى کاش سایر مبتلایان نیز پیش از آن که گرفتار عوارض بسیار خطرناک آن، مانند بیمارى هاى قلبى و انواع سرطان شوند، آن را ترک کنند.
2ـ اسراف
حرمت اسراف ـ یعنى هزینه کردن بیهوده اموال ـ از مسلّمات همه فِرَق اسلامى است، و ادلّه چهارگانه فقهى (قرآن، حدیث، عقل و اجماع) بر آن دلالت دارد. بدین جهت اسلام اجازه نمى دهد که حتّى آب نیم خورده لیوان دور ریخته شود.
آیا استعمال انواع دخانیات، مخصوصاً سیگار، اسراف محسوب نمى شود؟
به گزارش تکان دهنده زیر توجّه کنید، تا فاجعه این اسراف بزرگ و وسیع، و پاسخ سؤال فوق روشن گردد:
متأسفانه در کشور ما ایران، نزدیک به 10 میلیون نفر سیگارى وجود دارد، که روزانه بیش از سه میلیارد تومان خرج سیگار مى کنند! اگر این رقم را در روزهاى سال ضرب کنیم، حاصل آن بیش از هزار میلیارد تومان مى شود. دیگران با این ارقام نجومى، ماهواره هاى اطّلاعاتى، تحقیقاتى، مخابراتى، نظامى و مانند آن به فضا پرتاب نموده، و در مجموع به اقتصاد و صنایع و اعتبار جامعه خویش کمک مى کنند، و سیگارى ها سلامتى خود و اطرافیان، و ثروت خانواده و جامعه خویش را آتش زده، و دود حاصل از آن را به فضا فرستاده، و ضربه مهلکى به اقتصاد و اعتبار جامعه خویش وارد مى آورند! ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا!؟
با توجّه به تأکید شدیدى که اسلام نسبت به ترک اسراف دارد، آیا مى توان تصوّر کرد که صرف سالانه 000/000/000/000/1 تومان براى یک عادت ناپسند غیر قابل توجیه، که پیام آور انواع بیماریها، تلفات فراوان، وابستگى اقتصادى، کمک غیر مستقیم به دشمنان اسلام، تهدید نسل جوان، و سوق دادن آنها به موادّ مخدّر است، مورد پذیرش آیین اسلام باشد؟ بى شک ادلّه حرمت اسراف، شامل سیگار و سایر دخانیات نیز مى شود. راستى اگر سیگار اسراف محسوب نشود، چه مصداق روشنترى براى اسراف خواهید یافت؟
نتیجه این که سیگار و دیگر انواع دخانیات به ادلّه متعدّد حرام است، که مهمترین آنها قاعده لاضرر و مسأله اسراف مى باشد.
چرا دولت تولید دخانیات را متوقّف نمى کند؟!
سؤال: با توجّه به ضررهاى فراوان، و مفاسدِ بسیار زیاد سیگار، و در نتیجه حرمت آن، چرا دولت اسلامى مبارزه پیگیر و جدّى با این معضل بزرگِ بهداشتى، اجتماعى و اقتصادى را شروع نمى کند، و در اوّلین گام دستور تعطیلى اداره دخانیات، و ممنوعیّت تولید و پخش انواع موادّ دخانى را صادر نمى کند؟
پاسخ: اصل مسأله، که دولت باید مبارزه جدّى، همه جانبه، و واقع گرایى با این امّ الفساد داشته باشد، مورد قبول همگان است. و اکنون هم این کار انجام مى شود، هر چند به کندى صورت مى گیرد، و لذا باید آهنگ آن تندتر شود، و دامنه آن فراگیرتر. امّا تعطیل کردن اداره دخانیات و ممنوعیّت تولید و پخش آن به این راحتى نیست; زیرا قاچاق سیگار از کشورهاى دیگر به مرزهاى کشور ما با گستردگى بیشتر آغاز مى شود، و سیگارهایى به مراتب خطرناکتر وارد کشور مى گردد، و نه تنها معضل حل نمى شود، که معضلات تازه اى نیز بر آن افزوده مى شود. و لذا آقاى دکتر عارفى از اعضاى کابینه دولت شهید رجایى، در مقدّمه کتاب «خودکشى تدریجى»، به هنگام شماره کردن انگیزه هاى تألیف کتابش مى گوید:
«چندین بار در هیأت دولت برادر شهید رجایى مضرّات دخانیات مطرح شد، ولى به علّت شرایط مملکتى آن موقع، و مسائل سیاسى اجتماعى آن زمان، هیچ گونه اقدامى میسّر نبود، و تنها راه براندازى دخانیات جمع آورى مطالب علمى و آگاه نمودن مردم شناخته شد. نوشتن این کتاب، ناشى از تعصّب شخصى نیست، بلکه مجموعه نظریّه هزاران دانشمند و پزشک صاحب نظر در این رشته مى باشد».
بنابراین باید از طرق فرهنگى، مخصوصاً ضدّ ارزش نشان دادن این عادت زشت، مبتلایان به سیگار را تدریجاً به سوى ترک آن سوق داد.
مدیر کلّ آموزش بهداشتِ وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکى نیز معتقد است:
«ما باید کارى کنیم که کشیدن سیگار (مخصوصاً) در میان نوجوانان و جوانان به صورت یک ارزش تلقّى نشود».
سیگار ضدّ ارزش است
خوشبختانه با توجّه به فتواى مورد بحث، و فعالیّت مراکز مبارزه با دخانیات، و بعضى مصوّبات مجلس شوراى اسلامى، و تبلیغات مؤثّر رسانه هاى عمومى و برخى جراید کشور، و ممنوعیّت کشیدن سیگار در قطارها و هواپیماها و وسایل نقلیّه عمومى، این عمل به صورت یک ضدّ ارزش درآمده است. به گونه اى که بسیارى از افراد هنگام کشیدن سیگار خود را پنهان مى کنند. و اگر این موضوع گسترش یابد، تأثیر قابل ملاحظه اى در ترک سیگار خواهد داشت.
تشویق و تقویت اعتقادات مذهبى دو عامل مهمّ ترک سیگار
إنذار و تبشیر، مبارزه مثبت و منفى، خوف و رجاء در کنار هم عامل پیشرفت و ترقّى انسان است. بدین جهت در کنار مبارزه منفى با سیگار، از دو عامل مهمّ تقویت اعتقادات مذهبى و تشویق سیگاریها نباید غافل شد. چرا که اعتقادات مذهبى اثر عمیقى در ترک سیگار دارد. به عنوان نمونه به یکى از ایمیل هایى که در همین رابطه به دست ما رسیده، توجّه کنید:
«دین در جامعه ما موقعیّت خاصّى دارد، که کسى قدرش را نمى داند. فردى که معتقد به احکام اسلامى است، از فقیه جامع الشرائط تقلید مى کند، و به راحتى به فتاواى او تن مى دهد. مثلا من فردى را مى شناسم که سخت سیگارى بود، و چندین بار هم تلاش کرد که آن را ترک کند، ولى موفّق نشد، امّا زمانى که شما سیگار را حرام کردید بلافاصله سیگار را ترک کرد».
همان گونه که تشویق به ترک سیگار نیز کارساز و مؤثّر است. عدّه اى از شخصیّت ها که شدیداً گرفتار سیگار بودند، و بیم آن مى رفت که دچار بیمارى هاى سنگینى شوند، به وسیله حضرت آیة الله العظمى مکارم شیرازى(مدّ ظلّه) تشویق به ترک سیگار شدند، و حتّى معظّم له براى این کار جایزه اى هم قرار داد. آنها سیگار را ترک کردند، و جایزه را هم گرفتند.
