يكي از بحث هائي كه درباره «معاد» مطرح مي شود راه هاي اثبات آن است. خداوند متعال در «قرآن مجيد»، معاد را از شش راه اثبات كرده؛ كه به طور فشرده به آن مى پردازيم:
1. بيدارى پس از خواب؛ در آيات مربوط به «اصحاب كهف» از این روش برای اثبات معاد استفاده شده است. توضیح اینکه عدّه اى از مشركان در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) از زنده شدن دوباره انسان با همين جسم خاكى تعجّب كرده، و حتّى گوينده اين سخن را ديوانه و يا افترازننده به خدا مى شمردند: «أَفْتَرَى عَلَى اللهِ كَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ»(1) قرآن مجيد با بيان داستان بيدار كردن اصحاب كهف پس از آن خوابِ طولانى، صحنه اى از معاد را براى آنها به تصوير كشيد.
2. حيات و مرگ گياهان؛ در آيه شريفه 5 سوره «حجّ» مى خوانيم: «وَ تَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ»؛ (زمين را [در فصل زمستان] خشك و مرده مى بينى؛ امّا هنگامى كه آبِ باران بر آن فرو مى فرستيم، به جنبش در مى آيد و رويش مى كند، و از هر نوع گياهان بهجت انگيز مى روياند). و در ادامه، در آيه 6 و 7 همان سوره مى فرمايد: «ذَلِكَ بِأَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ يُحْىِ الْمَوْتَى وَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ * وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لَا رَيْبَ فِيهَا وَ أَنَّ اللهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ»؛ (اين به خاطر آن است كه [بدانيد] خداوند حقّ است، و اوست كه مردگان را زنده مى كند، و بر هر چيزى تواناست * و اينكه رستاخيز آمدنى است، و شكّى در آن نيست؛ و خداوند تمام كسانى را كه در قبرها هستند زنده مى كند).
چه تفاوتى ميان مرگ و حيات در عالَم گياهان و درختان با زندگى و مرگ در عالَم انسان هاست؟ انسانى كه هر ساله مرگ و حياتِ مجدّدِ گياهان و درختان را مشاهده مى كند و اگر [مثلاً] شصت سال عمر كند شصت بار شاهد اين صحنه مرگ و حيات نو هست، چطور آن را انكار مى كند، و به طرفدارانِ آن نسبت جنون و كذب مى دهد؟ اگر انسان چشمان خود را باز كند و قدرت بى نهايت خداوند و نمونه هاى عينى صحنه هاى قيامت را تماشا نمايد. از عجايب خلقت، كه «قرآن مجيد» به آن اشاره مى كند، و اينكه خداوند متعال از يك زمين و يك آب و يك هوا انواع گياهان و درختان با خواصّ و ميوه هاى گوناگون مى آفريند؛ پی به قدرت خدا می برد. امروز دانشمندان چند هزار گياه دارويى كشف كرده اند، كه هر كدام تركيبات مختلف دارويى دارد و همه اينها از آب و هوا و زمينِ واحد است. در ريشه هر يك از اين گياهان، آزمايشگاه عجيبى وجود دارد كه دارويى با خاصيّت ويژه تحويل مى دهد.
3. تكامل جنين در شكم مادر؛ يكى از راه هاى اثبات معاد استناد به مراحل مختلف رشد جنين در شكم مادر است كه در آيات متعدّدى از «قرآن مجيد» به چشم مى خورد. به آيه 5 سوره «حجّ» توجّه فرماييد: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِى رَيْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِّنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَ غَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَ نُقِرُّ فِى الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمّىً ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً»؛ (اى مردم! اگر در رستاخيز شكّى داريد، [به اين نكته توجّه كنيد كه] ما شما را از خاك آفريديم، سپس از نطفه، و بعد از خون بسته شده، سپس از «مضغه» [چيزى شبيه گوشت جويده شده]، كه بعضى داراى شكل و خلقت است و بعضى بدون شكل؛ تا براى شما روشن سازيم [كه بر هر چيز قادريم]، و جنين هايى را كه بخواهيم تا مدّت معيّنى در رَحِم [مادران] نگاه مى داريم؛ [و آنچه را بخواهيم ساقط مى كنيم] بعد شما را به صورت طفلى بيرون مى آوريم). اى انسان! تو در شكم مادر هر روز رستاخيزى داشته اى، حال چگونه منكر معادى؟ اگر كتاب هايى كه درباره خلقت انسان در شكم مادر و حالات جنين نوشته شده مطالعه كنيد، از قدرت و عظمت پروردگار حيران مى شويد. آرى! اگر در رستاخيز انسان ترديد داريد در آفرينش جنين مطالعه كنيد.
4. همچون آفرينش اوليه؛ عربى بيابانگرد كه قطعه استخوانِ پوسيده انسانى را در دست داشت خدمت حضرت رسول(صلى الله عليه وآله) رسيد و آن را با دستان خود خرد كرد و بر روى خاك ها ريخت و سپس خطاب به حضرت رسول(ص) عرض كرد: اى محمّد(ص)! اين استخوانِ خاك شده چگونه دوباره به حالت اوّل باز گشته و بر آن گوشت روئيده و بقيّه اعضاى بدن انسان تشكيل گرديده، و انسان آفريده مى شود؟ «قرآن مجيد» در پاسخ وى در سوره «يس» آيه 78 و 79 مى فرمايد: «وَ ضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَ نسِىَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْىِ الْعِظَامَ وَ هِىَ رَمِيمٌ * قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِى أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ»؛ (و براى ما مثالى زد و آفرينش خود را فراموش كرد و گفت: چه كسى اين استخوان ها را زنده مى كند در حالى كه پوسيده است؟! * بگو: همان كسى آن را زنده مى كند كه نخستين بار آن را آفريد، و او نسبت به هر مخلوقى داناست).
اى انسان! مگر روز اوّل چه بودى؟ خداوند پدر و مادرت حضرت آدم(علیه السلام) و حوا(علیها السلام) را از خاك آفريد. حال اگر بميرى و تبديل به خاك شوى و خداوند بخواهد دوباره تو را از خاك بيافريند، آيا كار مشكلى است؟ دانشمندان معتقدند كره خاكى ما در گذشته بسيار دور از خورشيد جدا شده و گازهاى فراوانى اطراف آن را گرفته بود. كم كم آن گازها تبديل به آب شد و همچون باران هاى سيلابى بر روى زمين باريد، به گونه اى كه تمام سطح آن را فرا گرفت، سپس تدريجاً آبها در گودى هاى زمين فرو رفت و درياها و درياچه ها تشكيل شد در پى آن ردّ پاى انسان و ديگر موجودات زنده بر روى خشكى ها و داخل آب هاى كره زمين پيدا شد. آرى تمام موجوداتِ زنده از همين خاك آفريده شده اند، و خداوند مى تواند دوباره آنها را از خاك بيافريند. بنابراين، آفرينش اوّليّه ات را فراموش مكن و منكر جهان پس از مرگ مشو.
5. خلقت آسمان و زمين؛ آيه 81 سوره «يس» راه ديگر اثبات معاد را چنين معرّفى مى كند: «أَوَ لَيْسَ الَّذِى خَلَقَ السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلَى وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِيمُ»؛ (آيا كسى كه آسمانها و زمين را آفريد، قادر نيست همانند آنان را بيافريند؟! آرى [مى تواند]، و او آفريدگار آگاه است).
خداوندى كه قادر بر آفرينش آسمان هاى گوناگون و زمين وسيع و گسترده با تمام مخلوقاتِ آن است، خداوندى كه كهكشان هاى فراوان با ستاره هاى بى شمارِ آن را آفريده، آيا نمى تواند انسان هاى خاك شده را مجدداً بيافريند؟!
6. رستاخيزِ تابش آفتاب؛ ششمين راه اثبات معاد در آيه 80 سوره «يس» آمده است. توجّه فرماييد: «الَّذِى جَعَلَ لَكُمْ مِّنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَاراً فَإِذَا أَنْتُمْ مِّنْهُ تُوقِدُونَ»؛ (همان كسى كه براى شما از درخت سبز، آتش آفريد و شما به وسيله آن، آتش مى افروزيد).
اين آيه شريفه تفسير پيچيده اى دارد كه به زبان بسيار ساده به شرح زير است: درخت ها وقتى خشك مى شود مردم آن را قطعه قطعه مى كنند و آتش مى زنند و از حرارت آن استفاده مى كنند. اين آتش از كجاست؟ چه كسى اين آتش را در چوب ذخيره كرده است؟ دانشمندان معتقدند: اين آتش حاصل گرماى آفتابى است كه چندين سال در زمانى كه آن درخت زنده و سرسبز بود، ذخيره كرده است، حال اگر گرماى آفتاب در چند لحظه تبديل به آتش شعله ورى مى شود در حقيقت اين آتش، معاد و رستاخيزِ آن حرارتِ آفتاب است. در ظاهر تابش چندين ساله آفتاب بر اين درخت نابود نشده، بلكه در واقع ذخيره گرديده و اكنون برگشته و لحظه معاد و رستاخيز آن است.
اگر خداوند قدرت دارد حتّى حرارتِ خورشيد را روزى باز گرداند و تبديل به آتش كند، استخوان هاى پوسيده بشر را نيز مى تواند به حالت قبل باز گردانده و آن را تبديل به انسان كند. خلاصه اينكه «قرآن» از شش راه براى اثبات معاد بهره گرفته و پيام تمام اين طرق شش گانه اين است كه هيچ چيز در اين عالَم معدوم نمى شود. تمام اعمال و رفتار و گفتار ما در فضاى اطراف ما هست و روزى صدا و تصوير آن را براى ما خواهند گذاشت. در گذشته بيان اين مسئله با حيرت و تعجّب شنوندگان همراه بود، امّا امروزه كه امكان ضبط صدها ساعت سخنرانى در يك سى دى وجود دارد باور اين مسئله راحت تر شده است.
آرى روزى اعضاى بدن و حتّى پوست ما صدا و تصوير اعمالمان را به نمايش مى گذارد، و هنگامى كه صاحبش به او اعتراض مى كند كه چرا من را رسوا مى كنى؟ پاسخ مى دهد: اين امر و اراده خداست و به دستور او چنين مى كنم! از رسوايى بزرگ در آن روز بترسيم، و با مراقبت از گفتار و كردار، جلوى آن رسوايى را بگيريم.(2)