نقش صحابیات (غیر محارم) اهل‌بیت(علیهم السلام) در گسترش علوم اسلامی
دکتر زینب طیّبی؛ استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه فرهنگیان قم (ztayyebi62@gmail.com). دکتر سیّده سعیده غروی؛ استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم (saeedehgharavi@yahoo.com).
مقدمه
صحابیات شیعه، فرهیختگانی از شیفتگان فخر رسالت‌اند که پروانه‌وار گرد شمع وجود اهل‌بیت(علیهم السلام) می‌چرخیدند، از فیض برکات آن بزرگواران بهره می‌بردند و در یاری و نصرت ایشان می‌کوشیدند. آنان تمام هستی خود را نثار یاری دین و پیشوایان معصوم(علیهم السلام) کردند و در پرورش شجره طیبه اسلام و نشر آموزه‌های عالیه قرآن و فرهنگ اصیل اسلامی لحظه‌ای غفلت نورزیدند، هوشیاران و بیدارگرانی که نفسِ نفیس خود، همسر و فرزند را در این راه بذل و جانفشانی کردند؛ در سختی‌ها تعلل نورزیدند و در تداوم و بارورتر شدن درخت اسلام کوشیدند. آنان در برابر بدعت‌ها، ناروایی‌ها و تضییع حقوق خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) ایستادگی کردند. براین‌اساس عنوان صحابیّه برهمه پیروان و اطرافیان پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و اهل‌بیت(علیهم السلام) اطلاق نشده است.(1) این جستار به بررسی نقش صحابیاتی از شیعه پرداخته است که در راه تعالی اسلام و علوم اسلامی، با تمام توان راه پیموده و بر حال فرهیختگی خود باقی مانده باشند.
بی‌تردید ظهور متکامل‌ترین آیین رشد و تکامل بشری، ساحت‌های مختلف علمی، معنوی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را در مسیر رشد و تکامل انسانی صحابیات شیعه گسترانده است و بالندگی این فرهیختگان، رهین جهت‌گیری‌های کلی آیات وحی و بیانات رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) و اهل‌بیت(علیهم السلام) است.(2)
با وجود دشواری‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شیعه در قرون اولیه، مسئله علم‌آموزی و فرادهیِ دانش صحابیات با فراز و فرودهایی همراه بوده است، اما بررسی دقیق کتب حدیثی، تاریخی و تفسیری، بیان‌گر بالندگی ایشان در حوزه‌های تفسیر، قرائت، روایت، خطابه، مناظره، ادبیات، شعر، بلاغت، کتابت و تعلیم‌دهی است و تبیین نقش‌آفرینی آنان در حوزه‌های یادشده، سهم به‌سزایی در الگوسازی و خودباوری بانوان شیعه در توسعه و نشر علوم اسلامی دارد.
پیشینه بحث
آن‌چه تاکنون در تبیین بررسی نقش صحابیات شیعه در گسترش علوم اسلامی به‌معنای توسعه کمّی و افزایش محدوده و قلمرو موضوعات و مسائل اساسی علوم اسلامی به‌لحاظ درون ازیک‌سو و ازسوی‌دیگر توسعه کیفی، ارتقا و اعتلای ساختار و شکل موضوعات، مسائل و حتی پیکره برخی دانش‌های اسلامی به لحاط درون و برون، به‌رشته تحریر درآمده است، تألیفاتی است که می‌توان آنها را در دو دسته جای داد؛ دسته نخست نگاشته‌هایی عام است که در خلال تراجم و شرح‌حال‌های مردان در کتب رجال و طبقات، با چهار شیوه بیان احوال براساس نام راویان، تألیف براساس طبقات، تألیف براساس جرح و تعدیل و تألیف براساس فهرست‌نگاری، به معرفی زنان شاخص در دانش یا منطقه‌ای خاص پرداخته‌اند.
از کهن‌ترین مصادر رجال شیعه، رجال برقی، فصل سیزدهم کتاب خود را به معرفی 29 بانوی راوی از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) تا امام عسکری(علیه السلام) اختصاص داده است.(3) إختیارمعرفةالرجال طوسی، از صحابیات پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و اهل‌بیت(علیهم السلام) با عناوینی مستقل(4) یا در ضمن شرح حال دیگران(5) یاد کرده است. در رجال طوسی، براساس طبقات، از 63 زن راوی یاد شده است.(6) رجال ابن‌داود براساس جرح و تعدیل راویان و مشتمل بر احوال 22 زن راوی است.(7) نقدالرجال سیّدمصطفی حسینی تفرشی که براساس نام راویان تألیف شده است، 64 بانوی راوی،(8) مجمع‌الرجال قهپایی 111 بانو،(9) جامع‌الرواة اردبیلی 88 زن،(10) منتهی‌المقال ابوعلی حائری 25 بانوی ممدوح و ثقه،(11) تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال مامقانی در ضمیمه جلد سوم، 191 زن،(12) معجم‌رجال‌الحدیث خویی در جلد 23، 134 راوی زن،(13) مستدرکات علم رجال نمازی در جلد هشتم 252 بانو(14) و قاموس‌الرجال تستری از 191 راوی زن(15) یاد کرده‌اند.
دسته دوم از مصادر نگاشته‌شده درباره نقش‌آفرینی بانوان شیعه، منحصر به معرفی بانوان سرشناس شیعی بر دوگونه تک‌نگاری و موسوعه‌نگاری است؛ تک‌نگاری‌هایی مانند محدثات شیعه اثر نهله غروی نایینی در معرفی196محدث شیعه به ترتیب الفبایی، زنان دانشمند و راوی حدیث نگاشته احمد صادقی تهرانی در شناساندن 177 زن راوی براساس طبقات، زنان نامی در تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلامی اثر عبدالرحیم عقیقی بخشایشی در معرفی 1514 زن در عرصه‌های مختلف علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، سهم زنان در نشر حدیث تألیف مهدی مهریزی، مسند حضرت فاطمه(سلام الله علیها) نگاشته عزیز‌الله عطاردی، أعلام‌النساء اثر علی محمد دخیل و موسوعه‌های فراگیری نظیر ریاحین‌الشریعة در ترجمه بانوان دانشمند شیعه تألیف ذبیح‌الله محلاتی که در تنظیم مطالب خود از مصادر اهل‌سنت نیز سود جسته است، تراجم أعلام‌النساء نگاشته محمدحسین أعلمی حائری که به‌صورت الفبایی به‌معرفی بانوان شاخص پرداخته و موسوعه أعلام‌النساء‌المؤمنات اثر مشترک محمد حسّون و أم‌علی مشکور، در معرفی حدود 406 بانوی سرشناس و شاخص مؤمن در قرون و عرصه‌های مختلف علوم اسلامی، از دیگر آثاری است که در مقام شناساندن بانوان شاخص شیعه در یک یا چند حوزه از علوم اسلامی برآمده‌اند.
نگرش در آثار یاد شده و ضرورت تبیین سهم صحابیات شیعه در اعتلابخشی علوم اسلامی نشان می‌دهد با وجود نگارش آثار گوناگون در معرفی بانوان سرشناس شیعه، تحلیل نقش صحابیات اهل‌بیت(علیهم السلام) در گسترش علوم اسلامی نیازمند اثری مستقل و مطالعات گسترده‌تر در منابع مختلف تفسیری، حدیثی، تاریخی، ادبی و فقهی است. ازاین‌رو، آن‌چه در این نوشتار آمده، حاصل تتبع و بررسی احوال و آثار صحابیات شاخص شیعه در توسعه کمی و کیفی دانش‌های مستند به آموزه‌های اسلامی چون تفسیر، حدیث، قرائت و کلام مأثور؛ علوم مقدماتی برای علوم مستند به آموزه‌های اسلامی نظیر ادبیات و علومی چون تاریخ و سیره که اسلام به فراگیری آنان دعوت کرده،(16) است.
این جستار، به‌منظور دستیابی به چگونگی نقش‌آفرینی صحابیات اهل‌بیت(علیهم السلام) در گسترش علوم اسلامی، با روش تحقیق توصیفی - تحلیلی در پردازش اطلاعات و بهره‌گیری از منابع مکتوب در گردآوری اطلاعات، نخست با هدف دستیابی به جامعه آماری صحابیات شیعه، به کتب أسماء‌الرجال، طبقات، تراجم و موسوعه‌های شیعه مراجعه کرده است و حوزه فعالیت ایشان را از دوران امام علی(علیه السلام) تا امام عسکری(علیه السلام) کاویده است. براین‌اساس از یادکرد آن دسته از صحابیات که احوال آنان در مصادر رجالی و تاریخی یاد نشده، می‌پرهیزیم. بدیهی است شناخت دقیق علمی هویت و میزان اعتماد به این صحابیات، مناسب پژوهشی مستقل است.
عرصه‌های نقش‌آفرینی صحابیات اهل‌بیت(علیهم السلام)
رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) از آغازین روزهای صدر اسلام، پیروان راستین خود را در پرتو عنایات خاصه خود قرار دادند و در فرصت‌های مناسب در تعلیم و تربیت ایشان کوشیدند. هدف پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) این بود که هریک از این افراد حاصل رسالت جهانی اسلام بر جهانیان گردند و به مصداق آیه 143 سوره بقره، وسایطی باشند که پیام ناب اسلام را از منبع اصیل آن دریافت و به جویندگان و پویندگان راه حق ارائه می‌دهند. آنان یاورانی بودند که پشتوانه مستحکمی برای تثبیت و پیشرفت اسلام به‌شمار می‌آمدند و از هیچ‌گونه بذل جُهد و توان در راه تقویت، استحکام و گسترش پایه‌های اسلام و آموزه‌های آن دریغ نورزیدند.
پس از رحلت رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم)، امّت اسلامی از فرهیختگان و وارثان علم نبوت و دارندگان ودایع مقام رسالت بی‌بهره نماند و تربیت‌یافتگان مکتب اهل‌بیت(علیهم السلام)، ارائه‌دهنده حلقات این سلسله مبارک در پیدایش و گسترش علوم اسلامی شدند. آن‌چه در این مجال بدان پرداخته خواهد شد، مهم‌ترین جلوه‌های نقش‌آفرینی صحابیاتی است که دوشادوش مردان، زمینه‌های تعالی و گسترش علوم اسلامی را هموار ساخته‌اند.
تبیین سهم صحابیات شیعه در گسترش علوم اسلامی یعنی همه علوم عقلی، نقلی و تجربی در جوامع اسلامی که منابع دین اسلام به‌عنوان یک معیار در آنها وجود دارد و به‌عنوان علوم منتسب به اسلام و مسلمین تحصیل و تدریس می‌شود و مجال پژوهش در آنها وجود دارد،(17) به شرح زیر است:
1. نقل روایت
از مهم‌ترین دانش‌های اسلامی مستند به آموزه‌های دین، دانش حدیث است که نقشی محوری را در فهم مسلمانان از دین و شریعت ایفا کرده و گزارش گفتار، کردار و تقریر معصومین(علیهم السلام) را برای رساندن کاروان بشری به کمال نامنتها، بیان کرده است. بر پایه سفارش‌های پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و اهل‌بیت(علیهم السلام) به فراگیری، حفظ، نشر، فهم، روایت و درایت این میراث گرانسنگ،(18) بارزترین جلوه نقش‌آفرینی صحابیات شیعه در گسترش علوم اسلامی، به روایت، فهم و انتقال حدیث اختصاص‌یافته است. اثبات این مهم با بررسی میزان حضور صحابیات راوی در سلسله اسناد و نقل احادیث قابل واکاوی است، اما از آن‌جاکه دانش راوی‌شناسی نیازمند استناد و دریافت‌های موشکافانه از اسناد روایات است و شناخت علمی و دقیق هویت راوی و میزان اعتماد به وی و منقولات آنان نیازمند منابع اطلاعاتی خالی از حبّ و بغض، غرض‌ورزی و برداشت‌های شخصی در تجزیه و تحلیل واقعیات حیات فردی و اجتماعی صحابیات شیعه است، به‌نظر می‌رسد دستیابی به آمار دقیق صحابیات راوی و منقولات ایشان با چالش‌هایی مانند خالی‌نبودن مصادر تاریخی، رجالی و حدیثی اهل‌سنّت از مشکلات مزبور ازیک‌سو و ازسوی‌دیگر مظلومیت اقلیّت شیعه در طول تاریخ و محو نام و آثار مفاخر شیعه، مواجه است.
با این همه، این جستار کوشیده است با بررسی کتب روایی، تاریخی، تفسیری و أسماء‌الرجال شیعه و اهل‌سنت، نقش صحابیات، غیر از مادر، همسر و خواهر اهل‌بیت(علیهم السلام) را در خدمت به حدیث و نشر آن روشن سازد. در تتبع صورت‌گرفته تنها به احوال و منقولات صحابیاتی اشاره شده است که احوال ایشان در مصادر معتبر فریقین آمده و منقولات آنان در جوامع حدیثی متقدم و متأخر گزارش شده است. ازاین‌رو، از معرفی صحابیاتی مانند أم‌حکیم بنت عمرو‌بن سفیان الخولیة(19) و جمانة بنت مسیب‌‌بن نجبة (نجیبة) فزارى(20) از راویان علی(علیه السلام) و أم‌حیان از راویان امام حسین(علیه السلام)(21) که گزارشی از احوال آنان در مصادر رجالی و تاریخی نیامده یا قرینه و شاهدی بر محبت ایشان به اهل‌بیت(علیهم السلام) در دست نیست، خودداری شده است.
براساس بررسی صورت‌گرفته، بیشترین فراوانی صحابیات راوی به‌ترتیب صحابیّه امام صادق، امام علی، امام سجاد و امام رضا(علیهم السلام) است و بخش عمده منقولات ایشان به‌ترتیب به موضوعات فضایل اهل‌بیت(علیهم السلام)، کلام، تاریخ و سیره، احکام فقهی و تربیت اختصاص‌یافته است.
اکنون به‌معرفی اجمالی 62 راوی و 163 موضوع منقول ایشان و نمودار و جدول فراوانی صحابیات راوی شیعه و موضوعات منقول آنان براساس حروف الفبا اشاره می‌شود.
أم‌إسحاق بنت سلیمان: از راویان امام صادق(علیه السلام) که حدیث چگونگی شیردهی فرزند را از امام صادق(علیه السلام) روایت کرده است.(22)
أم‌الأسود بنت أعین‌بن سنسن شیبانى: بانویی فاضل و عارف از خاندان آل‌اعین است. شهید ثانی پس از ذکر فرزندان أعین که راوی امام صادق(علیه السلام) بوده‌اند، گفته است که اگر به آنها، أم‌أسود اضافه شود، ده نفر مى‌شوند؛(23) بنابراین او از علما و روات حدیث است.
أمّ‌عثمان جویرة: در کتب رجال و حدیث، با نام‌هاى جویریة، جویرة، جوهرة، کبیرة و کثیرة، معرفى شده است. از اصحاب امام صادق(علیه السلام) است که حدیث فضیلت زیارت امام حسین(علیه السلام) و استعمال عطر برای همسر را نقل کرده است.(24)
أم‌سعید الأحمسیة: از راویان حدیث امام صادق(علیه السلام) و حامل بسیارى از اسرار بوده است و بزرگان از اصحاب امام صادق(علیه السلام)، در فضیلت زیارت امام حسین(علیه السلام) از وی روایت نقل کرده‌اند.(25)
أروى بنت حارث (حرث) بن عبدالمطلب‌بن هاشم: او راوی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و على(علیه السلام) است و قتاده و أنس‌بن مالک از وی درباره حقانیت خاندان پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و فضایل علی(علیه السلام) روایت نقل کرده‌اند.(26)
أم‌أبیها بنت عبداللّه‌بن جعفر‌بن ابى‌طالب هاشمى: از اصحاب امام سجاد(علیه السلام) و همسر عبدالملک‌بن مروان بود که از ازدواج خود با او اکراه داشت. عبدالملک او را طلاق داد و با على‌بن عبداللهبن عباس ازدواج کرد. او درباره غلبه بر ترس، روایتی را از پدرش از علی(علیه السلام) نقل کرده است.(27)
أم‌أسلم صاحبةالحصاة: یکى از سه زنى است که به صاحبةالحصاة (دارنده سنگ‌ریزه‌ها) مشهور است. از تنها روایت کلینى در شرح حال وی درباره وصایت پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) استفاده می‌شود که او تا زمان امام سجاد(علیه السلام) زنده و مورد عنایت خاندان پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) بوده است.(28)
أم‌الحسن (أم‌الخیر) بنت عبداللّه: أم‌الحسن یا أم‌الحسین، نوه امام باقر(علیه السلام) و همسر عمر‌بن على، فرزند امام سجاد(علیه السلام) است. شیخ طوسى او را از اصحاب امام صادق(علیه السلام) معرفى کرده و دو روایت در رؤیت پرچم رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) و سن فاطمه(سلام الله علیها) در زمان شهادت، نقل کرده است.(29)
أم‌الحسن النخعیه: از راویان علی(علیه السلام) که در مصادر روایی، سه حدیث از وی نقل شده است.(30)
أمّ‌الوشّاء بنت إلیاس صیرفى خزاز: از اصحاب امام صادق(علیه السلام)، مادر حسنبن على‌بن زیاد وشاء و راوی حدیث تحریم دوزخ بر معتقدان به امامت است.(31)
أم‌الهیثم بنت أسود: از اصحاب و راویان حضرت علی(علیه السلام) است که در رثای ایشان اشعاری سروده است.(32)
أم‌جعفر بنت محمدبن جعفر‌بن ابى‌طالب هاشمى: نوه أسماء بنت عمیس، همسر محمدبن حنفیه و مادر عون است. وی از اصحاب علی(علیه السلام) که حدیث ردّ الشمس و غسل فاطمه(سلام الله علیها) را از أسماء روایت کرده است.(33)
أم‌خالد: از راویان امام صادق(علیه السلام) که کنیه او در روایتى که کشى در بیزاری امام از کثیرالنّوا نقل کرده، آمده است. در این روایت ابوبصیر به حسن تکلم و فصاحت و بلاغت وی اشاره کرده است.(34)
أم‌راشد مولاة أم‌هانی: از اصحاب علی(علیه السلام) که در منابع روایی شیعه چهار حدیث از وی نقل شده است.(35)
أمّ‌سلمة بنت حذیفة‌بن یمان عبسى: از اصحاب و راویان رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) است و از پدرش حذیفه، حدیث یوم‌الشک را نقل کرده است.(36)
أم‌سلمه أم محمدبن مهاجر: بانویی فاضل، عالم و از راویان حدیث امام صادق(علیه السلام) است که روایت ابن‌أبى‌عمیر از وی، بیان‌گر وثاقت اوست.(37)
أم‌سلیم: از راویان حدیث و اصحاب مشترک امام سجاد و امام باقر(علیهما السلام) است که أُسامة‌بن شَبیب خبر بارش خون از آسمان هنگام شهادت امام حسین(علیه السلام) را از وی نقل کرده است.(38)
أم‌سلیمان کبشة مولاة حسین(علیه السلام): خدمتکار امام حسین(علیه السلام) که در خانه أم‌إسحاق تیمیه همسر امام حسین(علیه السلام) خدمت مى‌کرد و فرزندش سلیمان غلام امام بود. حدیثى که کبشه روایت کرده باشد یافت نشد، اما بى‌شک کسی که در خدمت امام حسین(علیه السلام) بوده است، گفتارى از افعال یا گفتار امام داشته است.(39)
أمّ‌عبد‌اللّه‌بن جعفر: از وی در زمره نساء راوى یاد شده و از روایتى که از على(علیه السلام) نقل کرده، استفاده می‌شود که او بانویى بافضیلت بوده و مورد لطف امیرالمؤمنین(علیه السلام) بوده و آن حضرت براى او دعا کرده است.(40)
أمّ‌غانم صاحبةالحصاة: از بادیه‌نشینان یمن و معروف به صاحبةالحصاة (دارنده سنگ‌ریزه‌ها) است که علی(علیه السلام) براى وى روى مشتى سنگ‌ریزه مهر نهاد.(41) او به خدمت امام حسن، امام حسین و امام سجاد(علیهم السلام) رسیده و پس از وى فرزندانش نزد ائمه(علیهم السلام) مشرف شده‌اند. بنابر روایتی از أم غانم، او از امر امامت و سرّ امام آگاه بوده است.(42)
أم‌فروه الأنصاریه: از اصحاب و دوستداران علی(علیه السلام) که با حمایت مالی، مانع بیعت مردم با ابوبکر می‌شد. او حدیث غذای بهشتی برای اهل‌بیت(علیه السلام) را نقل کرده است.(43)
أّم‌محمد بنت محمدبن جعفر‌بن ابى‌طالب هاشمى: از اصحاب علی(علیه السلام)، نوه أسماء بنت عمیس و خواهر أم‌جعفر است که از أسماء حدیث ردّ الشّمس را روایت کرده است.(44)
أمّ‌محمد مولاة أبى‌الحسن‌الرضا(علیه السلام): او آزاد کرده امام رضا(علیه السلام) است و روایتی را در اعلان خبر ارتحال امام جواد(علیه السلام) از سوی امام هادی(علیه السلام)بیان کرده است.(45)
أمّ‌موسى: نام وى را فاخته یاحبیبه دانسته‌اند. او خادمه و راوی على(علیه السلام) در اخبار شهادت ایشان است و سرپرستى و نگهدارى فاطمه دختر آن حضرت را به عهده داشته است.(46)
أمّ‌هانى الثقفیة: أمّ‌هانى از اصحاب امام باقر(علیه السلام) است که در بیان فضایل پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و غیبت امام زمان(عجل الله تعالی فرجه)، هشت روایت در منابع روایی شیعه از وی نقل شده است.(47)
إمرأة حسنبن زیاد صیقل کوفى: از راویان امام صادق(علیه السلام) که حدیث کراهت ضجه بر مرده و کیفیت نماز بانوان بر میت را نقل کرده است.(48)
بنت عمر‌بن یزید: از اصحاب امام صادق(علیه السلام) که حدیث کیفیت نوشیدن آب را نقل کرده است.(49)
جاریه خماسیه: دختر پنج ساله‌اى که پدرش در جنگ صفین در رکاب علی(علیه السلام) شهید شد و عبدالواحد‌بن زید، کنار کعبه او را ملاقات کرد و جاریه ماجرای شفای چشمانش توسط علی(علیه السلام) را برای او روایت کرد.(50)
جرداء بنت سمیر الکوفیة: از دوستداران علی(علیه السلام) که با همسرش هرثمه در جنگ صفین امام را همراهی کردند. او حدیث اخبار شهادت حسین(علیه السلام) در سرزمین کربلا را از علی(علیه السلام) نقل کرده است.(51)
جوهرة جاریة أبى‌عبد‌اللّه: خدمتکار امام صادق(علیه السلام) و از اصحاب آن حضرت است و محقق أردبیلى و قهپایى، او را در زمره روات حدیث آورده‌اند.(52)
جویریة: از اصحاب امام صادق(علیه السلام) که در فضلیت زیارت امام حسین(علیه السلام) و رسیدگی به همسر حدیث نقل کرده است.(53)
حبابة بنت جعفر أسدیة الوالبیة: بنابر حدیثی که کلینى از حبابه روایت کرده، او از اصحاب أمیرالمؤمنین، امام حسن، امام حسین، امام سجاد، امام باقر، امام صادق، امام کاظم و امام رضا(علیهم السلام) بوده است و زمان این بزرگواران را درک کرده، به خدمت ایشان رسیده و به صاحبةالحصاة معروف شده است. کنیه او أم‌الندى یا أم‌البراء است و در بیان برخی احکام فقهی دارای حدیث است.(54)
حبّى أخت میسر‌بن عبدالعزیز: بانویی عابد، زاهد و از راویان حدیث امام صادق(علیه السلام) که به سفارش برادر و امر پیشوایش، به کوفه و مصلای علی(علیه السلام) بازگشت.(55)
حرّه بنت حلیمه سعدیه بنت أبى‌ذوئب: خواهر رضاعى پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و از راویان حدیث و معتقدان به ولایت على(علیه السلام) که استدلال و استقامت او در برابر سلطانى چون حجاج در بیان افضلیت علی(علیه السلام) بر خلفا و انبیای پیش از رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) ستودنی است.(56)
حسنیّه: کنیزی که در خانه امام صادق(علیه السلام) پرورش یافت و از شاگردان ایشان به‌شمار می‌رود. این بانوی فاضل، از استعدادی سرشار و برهانی قاطع برخوردار بود و به‌نقل از ابوالفتوح رازی و علامه مجلسی، در یکی از مناظراتی که توسط هارون‌الرشید ترتیب داده شد، واقعه غدیر را روایت کرده است.(57)
حفصه بنت سیرین أنصارى بصرى: از اصحاب امام حسن(علیه السلام)، بانویى فاضل، عالم، عابد و قارى قرآن که حدیث کیفیت غسل میّت و امامان بعد از رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) را نقل کرده است.(58)
حمّادة بنت رجاء: از اصحاب امام صادق(علیه السلام) که حدیث شرط ازدواج زوجه را نقل کرده است.(59)
خدیجة بنت عمر‌بن على‌بن الحسین‌بن على‌بن ابى‌طالب (العلوى): از بانوان فاضل و محدث که از عموی خود امام باقر(علیه السلام) احادیثی در نوحه بانوان و نقد عمّال منصور روایت کرده است.(60)
دارمیة الحجونیة: زنى سیه‌چهره از قبیله بنى‌کنانه، ولی با فضیلت و از شیعیان معروف علی(علیه السلام) بود که ثبات ایمانش به ولایت على(علیه السلام) و واقعه غدیر، در خبر احتجاج او با معاویه آمده است.(61)
رَباب أمراة داود‌بن کثیر رقّى: از اصحاب و راویان امام صادق(علیه السلام) که در جوامع روایی متأخر شیعه، از وی حدیثی در خوراندن به مؤمن آمده است.(62)
رحیم امّ‌ولد: همسر حسین‌بن على‌بن یقطین از اصحاب امام رضا(علیه السلام) است. او از غلام امام کاظم (علیه السلام)، آخرین لحظات ارتحال موسی‌بن جعفر(علیه السلام) را روایت کرده است.(63)
زینب بنت أبى‌رافع: او به خدمت پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) و فاطمه(سلام الله علیها) رسیده و از حضرت فاطمه(سلام الله علیها) روایت کرده است.(64)
سالمه (سلمى) مولاة ابى‌عبد‌اللّه(علیه السلام): آزاد کرده امام صادق(علیه السلام) و از راویان حدیث ایشان است. نام او به چند صورت سالمه مولاة ابى‌عبد‌اللّه(علیه السلام)، سلمى مولاه ولد ابى‌عبد‌اللّه(علیه السلام)، سالمه مولاة ولد أبى‌عبد‌اللّه(علیه السلام) و سلمى مولاة أبى‌جعفر(علیه السلام) آمده است. او وصیت امام(علیه السلام) را نقل کرده است.(65)
سعیدة أخت محمدبن أبى‌عمیر: از راویان امام صادق(علیه السلام) که وقتی کار بر برادرش سخت شد و چهار سال وی را زندانى کردند، کتاب‌هاى او را که بیش از 94 کتاب بود، در محلى ضبط کرد.(66)
سعیدة مولاة جعفر(علیه السلام): زنى صالح، عابد، باتقوا و فاضل بود که در همسایگى امام صادق(علیه السلام) زندگى مى‌کرد. او وصیت امام(علیه السلام) را روایت کرده است.(67)
سعیدة: از اصحاب امام کاظم(علیه السلام) که بنابر روایتی از امام رضا(علیه السلام) در مدح وی، از نزدیکان موسی‌بن جعفر(علیه السلام) به‌شمار رفته است. از سعیده دو روایت در خواستگاری برای ابو‌الحسن(علیه السلام) روایت شده است.(68)
سلمى (أم‌رافع): همسر ابو‌رافع، قابله خدیجه(سلام الله علیها) و فاطمه(سلام الله علیها) و همراه علی(علیه السلام) و أسماء بنت عمیس در غسل فاطمه(سلام الله علیها) است. در مصادر روایی فریقین، سیزده حدیث از وی نقل شده است.(69)
سودة بنت عمارة‌بن أشتر همدانى: بانویى شجاع و بلیغ بود که فضایلش در خبر ملاقات او با معاویه که حق کلام را ادا و پایدارى به ولایت علی(علیه السلام) را اثبات کرد، آشکار است.(70)
عمه حسنبن مسلم: از راویان حدیث امام صادق(علیه السلام) که حدیث سفارش امام به آزادی غلام را نقل کرده است.(71)
عمه عقبة الهجری: از اصحاب علی(علیه السلام) که روایتی در فضایل علی(علیه السلام) از وی نقل شده است.(72)
عمّه محمدبن مارد (زیاد): از راویان امام صادق(علیه السلام) که حدیث شفای تربت امام حسین(علیه السلام) را روایت کرده است.(73)
عمیرة أو عمرة بنت أوس: از اصحاب امام سجاد(علیه السلام) که در جوامع حدیثی شیعه چهار حدیث از وی در توحید، علم اهل‌بیت(علیهم السلام) و علم صعب روایت شده است.(74)
فاطمة بنت منذر‌بن زبیر‌بن عوام‌بن خویلد‌بن أسد‌بن عبدالعزى‌بن قصى: همسر هشام‌بن عروة از اصحاب امام صادق(علیه السلام) که حدیث لقب «ذات‌الناطقین» برای أسماء را از جده‌اش أسماء بنت ابى‌بکر روایت کرده است.(75)
فضّة النوبیة: خدمتکار، ملازم، شاگرد و راوی بیانات و سیره زهرا(سلام الله علیها) که با أبى‌ثعلبه حبشى ازدواج کرد و پس از مرگ وی با ابو‌ملیک غطفانى ازدواج نمود. او از نظر ایمان، تقوا، زهد و ورع در درجه عالى قرار داشت و بنابر اخبار، نزدیک به بیست سال فقط با آیات قرآن تکلم کرده است.(76)
قنواء بنت رشید الهجرى: از راویان امام صادق(علیه السلام) که اخبار امام علی(علیه السلام) به قتل رشید توسط عبیدالله‌بن زیاد را نقل کرده است.(77)
کریمة بنت مقداد‌بن أسود کندى: از اصحاب علی(علیه السلام)، همسرعبد‌الله‌بن وهب‌بن زمعة، بانویی مؤمن و محدث که از مادرش ضباعة بنت زبیر‌بن عبدالمطلب حدیث نقل مى‌کرد و نوشتن مى‌دانست.(78)
کلثم الکرخیة: از راویان حدیث امام هادى(علیه السلام) است که هنگام ولادت امام محمدبن حسن(علیه السلام) حضور داشته و ولادت ایشان را نقل کرده است.(79)
کلثوم بنت سلیم: از راویان حدیث امام رضا(علیه السلام) است و نجاشى و آقا بزرگ طهرانی در شرح حال او آورده‌اند که وی کتابی دارد که از امام رضا(علیه السلام) روایت کرده است.(80)
معاذة بنت عبدالله العدویة (أم‌الصهباء) البصریة: بانویی زاهد و بلیغ که از امام علی(علیه السلام) روایت کرده است که ایشان بر روی منبر، خود را صدیق أکبر دانسته‌اند و قبل از أبوبکر در اسلام داخل شده‌اند.(81)
نسیم خادمة أبى‌محمد(علیه السلام): خادمه امام عسکرى(علیه السلام) که هنگام ولادت حضرت حجت(عجل الله تعالی فرجه) حضور داشته و آن را نقل کرده است.(82)
نصرة (نضرة) بنت الأزدیة: از راویان علی(علیه السلام) که در مناقب ایشان نقل حدیث کرده است.(83)
نفیسه بنت حسنبن زید‌بن حسنبن على(علیه السلام): این بانو در مدینه در خانه‌ای مقابل منزل امام صادق(علیه السلام) اقامت داشت و پس از سکونت در مصر، اهل آن دیار به کرامات، عبادات و دعاهاى وی معتقد بودند. محمدبن ادریس شافعی، أحمد‌بن حنبل، ذوالنون مصری و بشر‌بن حارث از شاگردان این بانوی زاهد، مفسر، محدث و فاضل به‌شمار رفته‌اند.(84)
جدول شماره 1. منقولات غیرتکراری صحابیات راوی اهل‌بیت(علیهم السلام) به تفکیک طبقه و موضوع
|
موضوعات منقول |
طبقه |
||||||||||
|
امام علی(ع) |
حضرت فاطمه(س) |
امام حسن(ع) |
امام حسین(ع) |
امام سجاد(ع) |
امام باقر(ع) |
امام صادق(ع) |
امام کاظم(ع) |
امام رضا(ع) |
امام هادی(ع) |
امام عسکری(ع) |
|
|
تاریخ و سیره |
5 |
7 |
0 |
0 |
0 |
1 |
14 |
2 |
2 |
1 |
1 |
|
اخلاق |
1 |
1 |
0 |
0 |
1 |
0 |
3 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تربیت |
4 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
9 |
0 |
0 |
0 |
1 |
|
کلام و عقاید |
8 |
0 |
7 |
5 |
9 |
2 |
0 |
2 |
2 |
0 |
0 |
|
احکام فقهی |
3 |
0 |
3 |
1 |
1 |
1 |
8 |
1 |
1 |
0 |
0 |
|
فضایل اهل‌بیت(ع) |
28 |
2 |
0 |
1 |
2 |
8 |
11 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تفسیر و علوم قرآن |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
2 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
2. حفظ، قرائت و تفسیر قرآن
از جلوه‌های نقش‌آفرینی صحابیات شیعه، اعتلای دانش‌های درونی و بیرونی قرآن است که با وجود تقیّه، ظلم‌ها و کاستی‌های صورت‌گرفته در معرفی اسامی و احوال صحابیات حافظ، قاری و مفسّر شیعه، توصیه قرآن‌کریم به بانوان برای حفظ و یادآوری قرآن(85) و رهنمودهای رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) و ائمه(علیهم السلام)،(86) اسامی شماری از صحابیات معصومین(علیهم السلام) را بر تارک پرافتخار تاریخ تشیع ثبت کرده است. از شاخص‌ترین صحابیات شیعه در زمینه حفظ الفاظ وحی، فضّةالنوبیة، ملازم و شاگرد فاطمه زهرا(سلام الله علیها) است که بنابر اخبار، قریب بیست سال فقط با آیات قرآن تکلم کرده است.(87)
افزون برحفط آیات وحی، نفیسه بنت حسنبن زید‌بن حسنبن على(علیه السلام) از راویان امام صادق(علیه السلام) نیز به تفسیر قرآن می‌پرداخت(88) و حفصة بنت سیرین از اصحاب حسنبن علی(علیه السلام) نیز قرآن را در دوازده سالگى قرائت می‌کرد و نامش در زمره قاریان قرآن ثبت شده است.(89)
3. تدریس، کتابت و آگاهی به علوم
تشکیل حلقه‌های درس، خواندن و کتابت حدیث از دیگر حوزه‌های نقش‌آفرینی بانوان در نشر و اعتلای علوم اسلامی است که نفیسه بنت حسنبن زید‌بن حسنبن على(علیه السلام) بانوی عابد، صالح، زاهد، پرهیزکار، حافظ، محدّث و مفسر قرآن و از اصحاب امام صادق(علیه السلام)، در این حوزه معرفی شده است.
روایت شده است که شافعى هرگاه وارد مصر مى‌شد، به محضر او مى‌رفت و استماع حدیث مى‌کرد و وصیت نمود نفیسه بر جنازه‌اش نماز بخواند.(90)
کلثوم بنت سلیم از راویان حدیث امام رضا(علیه السلام) نیز بنابر گزارش نجاشی و آقابزرگ طهرانی، دارای کتاب بوده و از امام رضا(علیه السلام) روایت کرده است.(91)
هم‌چنین جروة بنت مرّة‌بن غالب التیمیه بانویی است که آگاه به علم انساب بود و چون معاویه از قبیله‌های عرب و خاندان بنی‌هاشم از او سؤال کرد، به تبیین فضایل پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و خاندان ایشان پرداخت.(92)
4. خطابه و سخن‌وری
خطابه پس از برهان، جدل، سفسطه و پیش از شعر بنابر نظر برخی حکما واندیشمندان، از جمله روش‌های ترویج و فرهنگ‌سازی حقایق گوناگون علمی، دینی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی میان اقشار مختلف جامعه است که براساس آن، خطیب معارف و عقاید حقّه برهانی را که فراتر از سطح فهم عامه است، با شیوه‌های اقناعی تسهیل و به اذهان مردم نزدیک می‌سازد.(93) از بدو استقلال اقلیّت شیعه از اکثریت اهل‌سنّت، این روش به‌عنوان ابزاری علمی، فرهنگی و سیاسی برای تبیین فضایل پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و خاندان ایشان، دفاع از حقانیت علی(علیه السلام)، ترغیب جنگ‌آوران برای یاری معصوم(علیه السلام) و محاجّه با مخالفان از سوی شماری از صحابیات اهل‌بیت(علیهم السلام) به‌کار رفته است.
افزون بر راویان و بانوان صاحب فضل و علمی چون أروى بنت حارث (حرث) بن عبدالمطلب‌بن هاشم، حرّة بنت حلیمه سعدیه بنت ابى‌ذوئب، جروة بنت مرّة‌بن غالب التیمیه، دارمیة الحجونیة از اصحاب علی(علیه السلام) و حسنیّه از اصحاب امام صادق(علیه السلام) که احوال ایشان در حوزه‌های قبل گذشت، می‌توان از أم‌الخیر بنت حریش‌بن سراقة البارقیة از تابعین رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) که محضر آن حضرت را درک نکرد، اما به خدمت علی(علیه السلام) رسید و از محبان ایشان بود، یاد کرد. او کلامى فصیح و بلیغ داشت و در جنگ صفین همراه على(علیه السلام) بود و پس از شهادت امام(علیه السلام)، در برابر معاویه خطابه‌ای در فضایل ایشان و علل ترغیب جنگ‌جویان به همراهی علی(علیه السلام) در صفین دارد.(94)
بکارة الهلالیة، خاله میمونه، همسر رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) نیز از دیگر زنان شجاع عرب و صاحب خطابه است. او از یاران علی(علیه السلام) درجنگ صفین بود و خطبه‌ای حماسی در برابر سپاه معاویه خواند.(95) عکرشة بنت‌الأطرش، دیگر بانوی سخن‌ور، دارای فصاحت، بلاغت و قوت احتجاج میان صحابیات علی(علیه السلام) است که در جنگ صفین با سخن‌وری خود، سپاه اسلام را بر ضد لشکریان معاویه شورانید.(96)
5. شعر و علوم بلاغی
ادبیات، شعر و علوم بلاغی از جمله دانش‌هایی است که باوجود برون‌دینی و عقلی‌بودن منبع اصلی آنها، باتوجه به انگیزه فراگیری و مقدماتی‌بودن برای علوم مستند به کتاب و سنّت، بخش قابل‌توجهی از فعالیت‌های صحابیات شیعه را در گسترش علوم اسلامی و دفاع از حقانیت اهل‌بیت(علیهم السلام) به خود اختصاص داده است. نقش‌آفرینی شماری از صحابیات اهل‌بیت(علیهم السلام) در این حوزه به‌ترتیب الفبا به شرح زیر است:
أم‌البراء بنت صفوان: از اصحاب امام علی(علیه السلام) که در جنگ صفین با اشعار خود، مردان را به یاری امام ترغیب می‌کرد. او پس از شهادت امام(علیه السلام) اشعاری در رثای ایشان سروده است.(97)
أم‌الهیثم بنت أسود النخعیه: از اصحاب، راویان و شیعیان امیرالمؤمنین(علیه السلام) که در رثای حضرت شعر سروده است.(98)
أم‌ذریح العبدیه: از دوستداران امام علی(علیه السلام) که در جنگ جمل امام را همراهی کرد و با اشعار حماسی خود جنگاوران را به یاری امام تشویق کرد.(99)
أم‌سنان بنت خیثمه‌بن فرشه المذحجیه: شاعر عرب که در جنگ صفین با اشعار خود مردان را به صبر در معرکه و جنگ با اصحاب معاویه دعوت می‌کرد. او اشعاری در حمایت و بیان حقانیت وصایت علی(علیه السلام) دارد.(100)
أم‌مسلم‌بن عبدالله: از شاعران عرب که با فرزندش در جنگ جمل حاضر شد و پس از شهادت مسلم، ابیاتی در رثای او سروده است.(101)
آمنة بنت الشرید: از اصحاب علی(علیه السلام) که زبانی فصیح و آماده به سؤال و جواب با معاویه داشت. او و همسرش عمرو‌بن حمق خزاعی، به‌دستور معاویه به جرم محبت و دفاع از علی(علیه السلام) به شهادت رسیدند تا اسلام حجت خدا روی زمین باشد.(102)
زرقاء بنت عدی‌بن غالب‌بن قیس الکوفیة: از اصحاب امام علی(علیه السلام) که در جنگ جمل سوار بر مرکب، با خطابه‌ای بلیغ جنگ‌آوران را به یاری امام دعوت می‌کرد.(103)
ضبعة بنت خزیمة (ذوالشهادتین) بن ثابت: از شاعران عرب و دوستداران علی(علیه السلام) که پس از شهادت پدرش در جنگ صفین، ابیاتی در رثای او سروده است.(104)
افزون برصحابیات یادشده، أروى بنت حارث (حرث) بن عبدالمطلب‌بن هاشم، حرّة بنت حلیمة سعدیة بنت ابى‌ذوئب و بکارةهلالیة، سودة بنت عمارة‌بن اشتر همدانى، معاذة بنت عبدالله العدویة از اصحاب علی(علیه السلام)، فضّةالنوبیة ملازم و شاگرد فاطمه(سلام الله علیها) و أم‌خالد از صحابیات امام صادق(علیه السلام)، از دیگر بانوان صاحب فصاحت، بلاغت، نثر و شعرند که احوال ایشان در حوزه روایت و خطابه گذشت.
6. ترغیب خانواده به اسلام و یاری معصومین
بر پایه آیات وحی(105) و بیانات رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم)،(106) قرآن و سنّت، گرانسنگ‌ترین سرمایه آسمانی‌اند که دستیابی به قله‌های سعادت و رساندن کاروان بشری به کمال نامنتها و آماده‌شدن برای ملاقات حق و همنشینی جاودانه با اولیای الهی، بدون شناخت، الگوپذیری، اطاعت و ادای حقوق ایشان امکان‌پذیر نیست.(107)
صحابیات شیعه با الهام از قرآن و توصیه‌های پیشوایان دینی، نه‌تنها دوشادوش مردان در عمده رویدادها و صحنه‌هاى مهم سیاسى و اجتماعى صدر اسلام نظیر فتح مکه، غدیرخم و هجرت به‌مدینه، حضور و مشارکت سازنده و فعال داشتند که پس از رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) نیز در مسئله خلافت على(علیه السلام)، با کمال رضا و آگاهى، با امیرمؤمنان على(علیه السلام) بیعت کردند و فصل زرینى از تاریخ اسلام را به نام خود به ثبت رساندند. آنان با عمل به‌سفارش پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) در یاری اهل‌بیت(علیهم السلام)(108) و ترغیب اعضای خانواده به آیین تشیع، افزون برتحکیم پایه‌های حکومت اسلامی، زمینه رشد، تعالی و فرادهی علوم دینی را فراهم آوردند.
بکارةالهلالیة، خاله میمونه، همسر رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) که با اشعار خود، برادرش را در جنگ صفین به حمایت از امام دعوت کرد،(109) أم‌الأسود بنت أعین‌بن سنسن شیبانى از اصحاب امام صادق(علیه السلام) و اولین فرد شیعه از خاندان آل‌اعین که سبب تشیع سایر افراد این خاندان شد،(110) أم‌خلف زوجه مسلم عوسجه از یاران سیدالشهدا(علیه السلام) که به یاری فرزند رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) برخاست و پس از شهادت مسلم، پسرش خلف را راهی دفاع از حسین(علیه السلام) کرد(111) و بحریة خزرجیه که پس از شهادت همسرش جنادة‌بن کعب أنصارى در روز عاشورا، فرزند نوجوانش عمرو‌بن جناده را به یاری امام تشویق کرد.(112) از جمله صحابیات شیعه‌اند که نه‌تنها پروانه‌وار گرد وجود نازنین معصومین(علیهم السلام) به‌طواف پرداختند که باترغیب اعضای خانواده به اسلام و تشیع، نام خود را در تاریخ اسلام جاودانه ساختند و الگویى برجسته براى زنان مسلمان در ادوار مختلف تاریخ شدند.
7. ایثار، جهاد و شهادت
از دیگر جلوه‌های نقش‌آفرینی زنان در اعتلا و گسترش علوم اسلامی، جهاد و شهادت‌طلبی است. در آیین مقدس اسلام آیات گوناگونی بر ضرورت جهاد و تشویق مؤمنان و حتی غیرمؤمنان به‌دفاع از خود در برابر اتهامات، نیرنگ‌ها و دسیسه‌های دشمنان داخلی و خارجی آمده است.(113) باوجود عدم وجوب جهاد بر زنان، گزارش‌های متعدد بیان‌گر پیگیری‌های صحابیات برای بهره‌مندی از فضیلت جهاد،(114) صبر، ایثار، مقاومت، فهم بالا در برابر مصائبی هم‌چون شهادت یا زخمی‌شدن همسر و فرزند و مجاهدات ایشان است.
همراهی جرداء بنت سمیر الکوفیه و همسرش هرثمة‌بن سلیم با علی(علیه السلام) در جنگ صفین،(115) مشایعت فکهیة خادمه رباب همسر امام حسین(علیه السلام) با اهل‌بیت(علیهم السلام) و شهادت فرزندش قارب‌بن عبداللهبن اریقط در روز عاشورا،(116) گوشه‌ای از مشارکت و حضور بانوان در جنگ‌ها و فراهم‌شدن زمینه‌های گسترش اسلام و علوم اسلامی از بستر ایثار و جهاد است.
از دیگر ابعاد مشارکت صحابیات در عرصه جهاد، فعالیت‌های علمی تبلیغی ایشان در میادین جنگ است. زنان با خطابه و سرودن اشعار حماسی، روحیه رزم را در رزمندگان تقویت می‌کردند و در دفاع از حقانیت امام و شوراندن جنگ‌آوران علیه سپاه دشمن می‌کوشیدند. ترغیب جنگ‌آوران به همراهی امام علی(علیه السلام) از سوی أم‌الخیر بنت حریش‌بن سراقه در جنگ صفین،(117) اشعار حماسی أم‌البراء بنت صفوان در جنگ صفین برای یاری امام،(118) تشویق مجاهدین به‌همراهی امام در جنگ جمل با اشعار أم‌ذریح،(119) اشعار أم‌سنان بنت خیثمه‌بن فرشه در جنگ صفین برای دعوت مردان به صبر در معرکه و جنگ با اصحاب معاویه،(120) خطبه حماسی بکارةالهلالیة در جنگ صفین در برابر سپاه معاویه،(121) رشادت زرقاء بنت عدی‌بن غالب‌بن قیس الکوفیه در جنگ جمل که سوار بر مرکب با خطابه‌های بلیغ جنگ‌آوران را به یاری امام دعوت می‌کرد(122) و شهامت عکرشة بنت‌الأطرش که با سخن‌وری خود در جنگ صفین، سپاه اسلام را بر ضد لشکریان معاویه می‌شورانید،(123) نشان‌دهنده آن است که زنان هم‌پای مردان در دو مرحله فداکاری و رسالت فکری، مسیر ترقی و گسترش اسلام را در بحران‌ها و کوران‌های سخت فراهم آورده‌اند.
در بیان دلاوری‌های سترگ و جانفشانی‌های بانوان شیعه، تاریخ حکایت از آن دارد که صحابیات شیعه با نثار خون خود، همسر و فرزندان، زمینه گسترش علوم اسلامی را فراهم کرده‌اند تا اسلام حجت خدا بر روی زمین باشد. زوجه وهب‌بن عبداللهبن حبّاب کلبی از اصحاب حسین(علیه السلام) اولین زن شهید کربلا،(124) آمنه بنت‌الشرید که با همسرش به دستور معاویه به جرم محبت و دفاع از علی(علیه السلام) به شهادت رسیدند،(125) سلمى بنت عمیس‌‌بن معد‌بن حارث خثعمى همسر حمزه سیدالشهدا،(126) أم‌مسلم‌بن عبدالله که با فرزندش در جنگ جمل حاضر شد و پس از شهادت فرزندش، ابیاتی در رثای او سروده است،(127) أم‌وهب‌بن حبّاب الکلبی همسر عبداللهبن عمیر از طایفه بنی ُلیم است که چون شوهرش از کوفه به یاری حسین(علیه السلام) آمد،(128) او را همراهی کرد و در فرستادن فرزند خود وهب به‌میدان نقش داشت،(129) الأسدیه همسر علی‌بن مظاهر أسدی از شهدای کربلا که در تمامی مصائب و سختی‌ها در کنار همسر حسین‌بن علی(علیه السلام) بود،(130) أم‌خلف همسر مسلم عوسجه که پس از شهادت همسرش، خلف را راهی دفاع از حسین(علیه السلام) کرد،(131) بحریة خزرجیة که افزون بر شهادت همسرش جنادة‌بن کعب أنصارى در روز عاشورا، با فهم و بینش والای خود فرزند نوجوانش عمرو‌بن جناده را برای یاری امام راهی میدان حرب کرد،(132) أم‌فروه الأنصاریه از دوستداران علی(علیه السلام) که با استطاعت مالی جهاد می‌کرد و سبب گسترش تشیع شد(133) و ماریة بنت سعدالعبدیه زنى مجاهد که خانه‌اش محل گفت‌وگو، بررسى مسائل سیاسى و نقل حدیث شیعیان بود و ابن‌زیاد مانع فعالیت شیعیان در منزل او شد.(134) دیگر ایثارگران و جانفشانان صحابیات شیعه‌اند که با مال و جان خود، همسر و فرزندان‌شان، سنّت راستین و بیانات روشن پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و اهل‌بیت(علیهم السلام) را میان مسلمانان نشر دادند و در طول چند قرن، تمدنی عظیم و بی‌نظیر را در منطقه وسیعی از جهان به‌وجود آوردند.
نتیجه‌گیری
نقل اخبار اعتقادی، اخلاقی، تفسیری، تاریخی و فقهی، جهاد و شهادت، شعر، بلاغت، خطابه و مناظره، ترغیب خانواده به اسلام و یاری معصوم(علیه السلام) و حفظ و قرائت قرآن و تدریس، به‌ترتیب مهم‌ترین عرصه‌های فعالیت صحابیات شیعه در توسعه کمّی و فزایش محدوده، قلمرو موضوعات و مسائل اساسی علوم اسلامی به‌لحاظ درون ازیک‌سو و ازسوی‌دیگر توسعه کیفی، ارتقا و اعتلای ساختار و شکل موضوعات، مسائل و حتی پیکره برخی دانش‌های اسلامی به‌لحاظ درون و برون است که به‌ترتیب صحابیات امام صادق، امام علی، امام رضا، امام سجاد، حضرت فاطمه، امام حسین، امام حسن، امام باقر، امام کاظم، امام هادی و امام عسکری(علیهم السلام) در آنها نقش‌آفرینی کرده‌اند.
در این میان، بارزترین جلوه سهم صحابیات شیعه در گسترش علوم اسلامی، روایت، فهم و انتقال حدیث است. براساس تتبع صورت گرفته در مصادر روایی، تاریخی، تفسیری و فقهی، بیشترین فراوانی صحابیات راوی به‌ترتیب از صحابیات امام صادق، امام علی، امام رضا، امام سجاد، امام باقر، حضرت فاطمه، امام حسن، امام حسین، امام کاظم، امام هادی و امام عسکری(علیهم السلام) هستند که بخش عمده منقولات ایشان به‌ترتیب به موضوعات فضایل اهل‌بیت(علیهم السلام)، کلام و عقاید، تاریخ و سیره، احکام فقهی، تربیت، اخلاق و تفسیر و علوم قرآن اختصاص یافته است.(135)
