سده 4 و 5 هجری یا «دوران طلایی اسلام»، جزو روزگاران پرفروغ تاریخ فرهنگ و تمدّن اسلامی به‌شمار می‌رود. این دو قرن که دوره «تاریکی» اروپای قرون وسطی است، عصر شکوفایی بی‌رقیب دانش مسلمانان در حوزه‌های گوناگونی از علوم است.

در این دوران، سهم عالمان شیعه امامیه در پیدایش و گسترش علوم به‌ویژه پژوهش‎های قرآنی برجسته و مثال‌زدنی است. شیعه امامیه به اعتراف ذهبی از سرمایه فراوانی در منابع تفسیری از گذشته تا به حال بهره‌مند است(1) و به گواهی تاریخ، در این دو سده 61 اثر تفسیری از 59 مفسّر شیعی، نگاشته شده است.(2)

با وجود این جرجی زیدان مسیحی در تاریخ آداب اللغةالعربیّة سهم شیعه را به‌عنوان طائفه‎ای کوچک در صورت‎دهی به فرهنگ اسلامی بسیار اندک و آثار آنان را غیرقابل اعتنا برشمرده،(3) ‌‌هم‌چنین زرقانی ذیل عنوان تفاسیرالشیعة تنها به ذکر یک تفسیر غیرمشهور (مرآة‎الأنوار و مشكاةالأسرار) بسنده کرده است.(4)

گرچه با نگارش آثار فاخری چون الذریعة إلی تصانیف‎الشیعة، تأسیس‎الشیعة لعلوم‌الاسلام والنقود والردود به این ادعاها پاسخ علمی داده شد و به‌طور خاص، آثار تفسیری شیعه در منابعی مانند طبقات مفسّران شیعه (عقیقی بخشایشی) و تفسیر و تفاسیر شیعه (شهیدی صالحی) فهرست و معرّفی گردید، ولی به سهم فقیهان امامی در پژوهش‎های قرآنی پرداخته نشده است.

از آن‌جا که قرآن کریم سند هویّت‎بخش فقه شیعه است، ازاین‌رو، این نوشتار بر آن است تا از میان آثار علمی شیعه در این دو قرن زرّین، به واکاوی نقش فقهای امامیه در پژوهش‌های قرآنی پرداخته و بدین پرسش پاسخ دهد که میراث فقهای امامیه در عرصه مطالعات قرآنی در دوران شکوهمند تمدّن اسلامی چه بوده است؟

الف) مفهوم‎شناسی

1. شیعه

شیعه به‌گفته شیخ مفید(ره) «کسانی هستند که از امیرالمؤمنین(علیه السلام) به‌عنوان ولی‌أمر پیروی می‎کنند و به امامت بلافصل ایشان(علیه السلام) پس از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و عدم‌مشروعیت امامت خلفای پیشین، باور دارند».(5) این معنا شامل برخی فرقه‌ها مانند فطحیه و زیدیه جارودیه می‌شود.(6)

2. امامی

به‌گفته شیخ مفید(ره) و سیدمرتضی(ره)، امامیه معتقد به وجوب امامت، وجود امام معصوم و کامل در هر زمان و بودنِ نصّ جلیّ بر امامت دوازده امام از اهل‌بیت پیامبر(علیهم السلام) هستند.(7) این تعریف اخصّ از تعریف «شیعه» و تنها شامل یک فرقه از آن می‎شود.

3. رافضی

«رافضی» گاه به مطلق «دوستداران اهل‎بیت(علیهم السلام)»،(8) گاه به «معتقدان به افضلیّت امام علی(علیه السلام)» و گاه به «شیعیه امامیه» تفسیر شده است.(9) گفته می‎شود این واژه در تاریخ اسلام، مصطلح سیاسی بوده که بر معارضانِ «حاکمان» و مخالفان حکومت خلفا اطلاق می‎شده است.(10)

در این مقاله، سخن از پژوهش‎های قرآنی فقهایی است که «شیعه امامی» بوده و گاه ایشان را در منابع سنّی، «رافضی» نامیده‌اند.

ب) میراث مکتوب فقهای امامیه در عرصه قرآن‎پژوهی

در این‌جا به معرّفی آثار فقهای امامی مذهب سده چهارم و پنجم قمری، در عرصه قرآن‎پژوهی می‎پردازیم:

قرن چهارم

1. علی‎بن ابراهیم‎بن‎ هاشم قمی(ره) (زنده در 307ق)

وی از محدّثان و فقهای بزرگ امامیه است.(11) نجاشی می‌گوید: «ثقة فی‌الحدیث ثبت معتمد صحیح‎المذهب»؛(12) ترجمه: «در حدیث مورد وثوق و ثابت قدم، مورد اطمینان و صحیح‌المذهب است». کتاب الشرائع و کتاب‎الحیض از آثار فقهی اوست.(13) «قمی» از اساتید کلینی(ره) است که تعداد روایاتش در الکافی به 7068 مورد می‎رسد.(14) او دارای تصنیفات بسیاری در رشته‌های مختلف علوم اسلامی از جمله تفسیر بوده که به شرح زیر است:

یکم. کتاب‎التفسیر: نجاشی(15) و شیخ طوسی(16) کتاب‎التفسیر را با ذکر سند، جزو آثار تفسیری وی برشمرده‎اند. طبرسی (م 543ق) و سید‎بن طاووس (م 669ق) از این تفسیر روایاتی را نقل کرده‎اند که با اندک تفاوتی در تفسیر قمی موجود، مذکور است. فیض کاشانی (م 1091ق) در مقدّمه تفسیرش، از این کتاب خبر داده(17) و علّامه مجلسی (م 1110ق) از آن با عنوان کتاب التفسیر للشیخ‌الجلیل‌الثقة علی‎بن ابراهیم‎بن هاشم القمی یاد کرده و آن را از کتب معروف دانسته است.(18) شیخ حرّ حاملی نیز که سند معتبر و متّصل به این کتاب داشته، علاوه بر نقل روایات فراوان از این تفسیر در وسائل، تفسیر قمی، را از کتاب‌های مورد اعتمادی که دیگران به صحّت آن کتاب‌ها شهادت داده‎‎اند و قرائن بر ثبوت آن کتاب‌ها قائم شده، به‌شمار آورده است.(19) پس نسخه‎های خطی آن همواره در دسترس علمای شیعه بوده و از آن نقل روایت کرده‌اند. این تفسیر از سال 1313ق به بعد چندین‌بار چاپ شده است. چاپ اول آن در همان سال و چاپ دیگر با ضمیمه‌شدن تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(علیه السلام) در حاشیه آن، در سال 1315ق انتشار یافت. تفسیر قمی، بار دیگر همراه با تقریظ مختصری از آقابزرگ تهرانی و مقدّمه و تصحیح سیدطیب موسوی جزائری با اعتماد به چهار نسخه آن، در سال 1404ق در قم منتشر شد.(20) اما این‌که آیا تفسیر چاپ شده موجود همان تفسیر قمی است یا آمیخته‎ای از آن و غیر آن است؟ مورد اختلاف است. استناد این کتاب نزد محقّق خوئی، قطعی بوده است.(21) ولی آقابزرگ تهرانی تفسیر موجود را تألیف ابوالفضل عباس‎بن محمد شاگرد «قمی» می‌داند و آن را ترکیبی از تفسیر علی‎بن ابراهیم و تفسیر ابی‎الجارود و برخی روایات دیگر معرّفی کرده است.(22) امّا این مطلب مورد اتّفاق است که تفسیر موجود، دربردارنده بخش عمده‎ای از تفسیر «قمی» است و می‌توان آن را یکی از آثار تفسیری عصر غیبت صغرا به‌شمار آورد.(23)

این تفسیر، شامل تمام سوره‎های قرآن است، ولی در هر سوره برخی آیات را به‌صورت گزینشی و مزجی تفسیر کرده است. تفسیر «قمی» گرچه مستند به روایات است، ولی دیدگاه‎های اجتهادی مؤلّف نیز در آن وجود دارد. بنابراین جزء تفاسیر اجتهادی - روایی به‌شمار می‎رود.(24) ‌‌هم‌چنین مؤلّف، روایات مورد اعتمادش را در این تفسیر آورده است. تفسیر قمی نه‌تنها مصدر روایی منابع شیعی مانند البرهان، نور‎الثقلین، الصافی، کنزالدقائق، مجمع‎البیان و.. بوده؛ بلکه دانشمندان سنّی نیز مانند: قندوزی حنفی،(25) آلوسی،(26) محمّد عزة دروزه(27) و سعید حوّی(28) در آثارشان به نقل از آن، اهتمام داشته‎اند.

برخی با استناد به مقدّمه این تفسیر، اعتقاد به تحریف آیات را به قمی نسبت داده‌اند.(29) اما بعضی محقّقان دلالت عبارات «قمی» در این معنا را ناتمام دانسته و مقصود او از تحریف را تحریف در تفسیر و نه تغییر الفاظ آیات، دانسته‎اند.(30)

دوم. الناسخ والمنسوخ(31): نسخ را به «جایگزینی حکمی به‌جای حکمی دیگر»(32) تعریف کرده‎اند.‏ ظاهراً کتاب الناسخ والمنسوخ در زمینه تعیین و تفکیک آیات ناسخ و منسوخ است، اما از این‌که استناد این کتاب به روایات معصومان(علیهم السلام) تا چه حدّ بوده، اطلاعی نداریم، زیرا ‌به‌دست ما نرسیده است.

سوم. ‏اختیارالقرآن و روایاته(33): برخی آن را اثری مستقلّ برشمرده‎(34) و برخی دیگر آن را همان تفسیر «قمی» دانسته‎اند.(35) با توجّه به‌عنوان کتاب، ممکن است محتوایش، تفسیر روایی برگزیده‎ای از آیات قرآن باشد. به هر حال این کتاب ‌به‌دست ما نرسیده و در مصادر تفسیری و روایی نیز از محتوای آن مطلبی نقل نشده است.

چهارم. نوادرالقرآن: این کتاب را در شمار منابع مربوط به فضائل‎القرآن قرار داده‎اند.(36) ‌کلینی برخی روایات فضل‎القرآن را از طریق علی‎بن ابراهیم نقل کرده است.(37)

2. ابوالفضل صابونی (زنده 329ق)

وی در میان فقها به صاحب‎الفاخر و الجعفی مشهور است. او غیبت صغری و کبری را درک کرده‎ است.(38) نجاشی می‌گوید: «او نخست زیدی مذهب و ساکن مصر بود و مقام و منزلتی داشت. سپس مسلک ما (امامیه) را اختیار کرد».(39) اثر مهمّ فقهی‎اش، کتاب الفاخر(40) است. فقهایی مانند ابن‎ادریس،(41) علّامه حلّی(42) و شهید اوّل(43) فتاوای موجود در آن را نقل و نقد کرده‌اند.

نجاشی در میان هفتاد عنوان اثر مکتوب صابونی، تفسیر معانی‎القرآن و تسمیة اصناف کلامه را نام برده(44) است. کتاب وی در دسترس ما نیست و از محتوای آن اطلاع چندانی نداریم. می‎گویند تفسیر وی به زبان عربی بوده و آیات قرآن از طریق روایات معصومان(علیهم السلام) تفسیر شده است.(45) اما به گمان قوی، چون در دوره‌های نخست تاریخ تفسیر، غالب تفاسیر لغوی با عنوان غریب‎القرآن، معانی‎القرآن و مجاز‎القرآن نگاشته می‌شده و این عناوین به یک‌معنا به‌کار می‌رفته‌اند.(46) موضوع این کتاب تفسیر واژگان غریب قرآن بوده است. احتمال دیگر آن است که تفسیر آیات دشوار فهم، اعمّ از مفردات و جملات آن، بوده باشد.

3. حسن‎‎بن علی الاطروش (م 304ق)

اطروش، جدّ مادری سیدمرتضی، ملقّب به «ناصر کبیر»، «ناصرالحقّ» و «داعی إلی الحقّ» و از فقهای امامیه بوده است.(47) اطروش در تفسیر، کلام، حدیث، ادب، لغت و شعر نیز سرآمد بوده است.(48) نجاشی و علّامه حلّی به امامی‌بودنش تصریح کرده‎اند.(49) برخی نیز با استناد به آثار وی درباره امامت ائمّه اثنی‎عشر(علیهم السلام) مانند انساب‎الائمّة و موالیدهم الی صاحب‎الامر(علیه السلام)،(50) زیدی‌بودنش را انکار و امامی‌بودن وی را اثبات کرده‎اند.(51) سیدمرتضی در مقدّمه کتابش، درباره فضل علمی، فقهی و منزلت معنوی «اطروش» می‎گوید: «أبو‎محمد الناصرالكبیر وهو الحسن‎بن علی، ففضله فی علمه وزهده وفقهه أظهر من الشمس الباهرة وهو الذی نشر الإسلام ‏فی الدیلم حتی اهتدوا به بعد الضلالة وعدلوا بدعائه عن الجهالة...»(52)؛ (ابومحمّد ناصرکبیر و او حسن‌بن علی است. فضلش در علمش و زهدش و فقهش روشن‌تر از خورشید پرفروغ است و او کسی است که اسلام را در دیلم نشر داد تا آن‌که مردمش بعد از گمراهی هدایت یافتند و با دعوتش از جهالت روی گرداندند). این عبارات، امامی‌بودن اطروش را نیز، نتیجه گرفته‎اند.(53) شاید وجه آن این باشد که عنوان هدایت و خروج از ضلالت و جهالت در این عبارات، فقط بر مذهب امامیه منطبق است.

اطروش، نقشی بسیار ارزنده و سازنده در فرهنگ و تمدّن ایران در سده چهارم ایفا کرده است. به گفته ابن‎خلدون، سیزده سال در دیلم اقامت داشت و مردم آن سرزمین را که بر آیین زرتشت بودند، به اسلام دعوت کرد. در اثر تلاش‌های تبلیغی اطروش، عده کثیری اسلام آوردند. اطروش در این مدّت چند مسجد در بلاد دیلم بنا نهاد.(54) مردم مازندران به سال 287ق با او بیعت کردند. وی در اوائل قرن چهارم، عمّال سامانیان را که گماشته و دست‎نشانده خلفای عبّاسی بودند، از طبرستان بیرون راند و در آن سامان، حکومت مستقلّ شیعی به مرکزیت آمل تشکیل داد.(55) طبری و ابن‎اثیر، اطروش را در ایّام حاکمیتش به عدالت بی‎نظیر، اقامه‎ حقّ، حُسن خلق و مردم‎داری ستوده‎اند.(56)

تفسیر قرآن در دو مجلّد، از جمله آثار متعدّد أُطروش است.(57) آقابزرگ تهرانی درباره این تفسیر می‎گوید: «...ابوالفضل‎بن شهردویر (اواخر سده 8ق) در تفسیرش فراوان از این تفسیر نقل کرده و حمید‎بن احمد در کتاب الحدائق الوردیّه درباره تفسیرش گفته است: «اطروش در این تفسیر، به بیش از هزار بیت شعر احتجاج کرده است».(58) این کتاب جزء آثار تفسیری مفقود است.

4. محمد‎‎بن ‎مسعود عیّاشی (م 320ق)

وی معروف به عیّاشی، ‌‌اهل‌سمرقند و از بزرگان فقهای امامیه.(59) وی جامع علوم مختلف نظیر فقه، حدیث، تفسیر، کلام، تاریخ، شعر، طبّ و نجوم و دارای تألیفات بسیار بوده است.(60) او را با عناوین ثقه و صدوق نزد شیعه، جلیل‎القدر، بصیر به روایات، اعلم عصر خود و یگانه زمانه در بسیاری دانش ستوده‎اند.(61) عیّاشی ابتدا سنّی بود. ولی مستبصر شد و مذهب حقّه شیعه را برگزید.(62) بزرگانی مانند صدوق،(63) طوسی(64) و حرّ عاملی(65) برخی روایات فقهی را از طریق عیّاشی نقل کرده و براساس آن فتوا داده‎اند.

عیّاشی، سهم بسزایی در گسترش فرهنگ و تمدّن اسلامی دارد. او افزون‌بر نگارش آثار فراوان علمی، خانه‌اش را به‌صورت دار‎العلم درآورد که همه روزه افراد بسیاری در آن به مباحثه و مذاکره علم می‌پرداختند.(66) وی با هزینه خود، خانه‎اش را مرکز فعّالیت‌های علمی گروهی ‌‌هم‌چون نسخه‎برداری، مقابله، قرائت و حاشیه‌نویسی تبدیل کرده بود.(67)

از عیّاشی دو اثر قرآنی گزارش شده است:

یکم. کتاب‎التفسیر؛

دوم. فضائل‎القرآن؛(68)

کتاب‎التفسیر که به‌گفته علّامه طباطبایی، یکی از بهترین و موثّق‎ترین میراث تفسیری پیشینیان است،(69) از دیرباز مورد توجّه عالمان شیعه و سنّی بوده است. شیخ صدوق،(70) شیخ طوسی،(71) طبرسی،(72) ابن‎شهرآشوب،‏(73) حاكم حسكانی حنفی،‏(74) قندوزی حنفی(75) و آلوسی شافعی(76) از تفسیر او روایاتی را نقل كرده‏اند. کتاب‎التفسیر مجموعه‌ای از روایات تفسیری اهل‎بیت(علیهم السلام) است. نسخه‎ موجود این کتاب شامل سور فاتحة‌الکتاب تا پایان سوره کهف است. عیاشی در مقدّمه‎اش، 74 روایت در مطالب کلّی مربوط به قرآن مانند فضیلت قرآن، اشخاصی که قرآن درباره آنان نازل شده، ظاهر و باطن، علم ائمّه(علیهم السلام) به تأویل قرآن، نقل کرده است. این تفسیر طبق مقدّمه‎اش، در اصل مسند بوده و شخص دیگری روایاتش را با حذف سند، استنساخ ‏كرده است.‏(77) تفسیر عیاشی با تصحیح و تحقیق رسولی محلّاتی و مقدّمه علّامه طباطبائی در سال 1380ق در تهران در دو جلد به چاپ رسیده که مشتمل بر 2693 روایت تفسیری و غیر تفسیری است.(78)

5. محمد‎‎بن العباس‎‎بن ‎الجُحام (زنده 328ق)

او معروف به ابن‎الجُحام است.(79) نجاشی و علّامه درباره‎اش می‌گویند: «ثقة من أصحابنا عین سدید كثیر‎الحدیث؛(80) مورد وثوق مورد وثوق از اصحاب ماست بزرگوار و ثابت‌قدم و بسیار حدیث نقل کرده است». المقنع فی‌الفقه اثر فقهی‎ اوست.(81)

از ابن‎جحام، پژوهش‌های قرآنی متعدّدی گزارش شده که عبارت‌اند از:

یکم. كتاب ما نزل من‌القرآن فی‌أهل‎البیت(علیهم السلام)(82): نجاشی می‌گوید: «نظیر این اثر تألیف نیافته و گفته‌شده این کتاب در هزار ورقه نگارش شده است».(83) آقابزرگ تهرانی می‌گوید: «در این کتاب از تفسیر علی‎بن داوود نجار کوفی از اصحاب امام کاظم(علیه السلام)، فراوان نقل می‌شود و با توجّه به این‌که سیدشرف‎الدین (م 940ق) شاگرد محقّق کرکی در کتابش تأویل‌الآیات‌الظاهرة از این کتاب نقل می‌کند و در منتخب آن، جامع‎الفوائد نیز از این کتاب نقل شده است، باقی‌بودن این کتاب تا آن عصر معلوم است و بعدِ آن را خدا می‌داند».(84)

دوم. كتاب التفسیرالكبیر: برخی این تفسیر را با عنوان تفسیر ابن‎الجحام آورده و گفته‎اند: «ظاهر این است که این تفسیر همان تفسیری است که نجاشی از آن با عنوان کتاب ما نزل من‌القرآن فی‌اهل‎البیت(علیهم السلام) تعبیر کرده است. این تفسیر نزد سید‎بن طاووس (664ق) بوده و فراوان در تألیف‎هایش از آن نقل کرده است. و نزد سیدهاشم علّامه توبلی (م 1107ق) نیز بوده و در تفسیرش البرهان و تألیفات دیگرش از آن نقل کرده است».(85)

سوم. كتاب تأویل ما نزل فی‌النبی وآله(علیهم السلام): ابن‎طاووس طریق خود به این کتاب را ذکر کرده و از کلامش درمی‌یابیم این کتاب عنوان دیگر كتاب ما نزل من القرآن فی أهل‎البیت(علیهم السلام) است که نجاشی آن را بی‌نظیر توصیف کرده است.(86) به‌گفته ابن‎طاووس نسخه اصلی این کتاب در دو مجلّد قطور و به خطّ احمد‎بن حاجب خراسانی به سال 338ق و شیخ طوسی به سال 438ق، نزد او بوده است.(87) محتوای این کتاب با توجّه به منقولات فراوان ابن‎طاووس از آن در سعدالسعود و الیقین، ذکر روایاتی است که به تفسیر آیات مربوط به فضائل اهل‎بیت(علیهم السلام) و دوست‌داران‌شان و مذمّت مخالفان‌شان، پرداخته است.(88) ابن‎جحام این‌روایات را از منابع شیعه و سنّی نقل کرده است. ابن‎طاووس غالباً روایات تفسیری صحابه را از این کتاب نقل می‌کند و ویژگی مهمّ آن را کثرت نقل نویسنده‎اش از مصادر اهل‌سنت با اسانید متعدّد، دانسته است.(89) از این‌جا دانسته می‌شود که ابن‎جحام اثر خود را با رویکرد تقریبی - تطبیقی نگاشته و نقش هوشمندانه‎ای در معرّفی امامت اهل‌بیت(علیهم السلام) به جهان اسلام ایفا کرده است. ابن‎طاووس با استناد به کتاب ابن‎جحام، 20آیه مرتبط با فضائل عترت پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) را همراه با روایات تفسیری آن، نقل کرده است.(90) فهرست این آیات عبارت‌اند از: «آل‌عمران: 37، 61، 106؛ مائده: 55؛ اعراف: 172؛ توبه: 105؛ رعد: 7؛ نحل: 91؛ الإسراء: 1، 26؛ الحجّ: 19؛ الشعراء: 214؛ الاحزاب: 33؛ الفاطر: 32؛ فتح: 26‏؛ نجم: 8‏؛ التحریم: 4؛ ملک: 27‏؛ الحاقة: 12؛ البیّنة: 7».

چهارم. كتاب تأویل ما نزل فی شیعتهم(91):

پنجم. كتاب تأویل ما نزل فی أعدائهم(92): این دو کتاب که درباره اسباب نزول است، ظاهراً با استناد به روایات، به تفسیر آیاتی که درباره شیعیان و دشمنان اهل‌بیت(علیهم السلام) نازل شده، پرداخته است.

ششم. كتاب الناسخ و المنسوخ(93):

هفتم. كتاب قرائة أمیر‎المؤمنین(علیه السلام)(94):

هشتم. كتاب قرائة أهل‎البیت(علیهم السلام)(95): در این دو کتاب، قرائت قرآن بر اساس روایات امام علی(علیه السلام) و دیگر اهل‎بیت(علیهم السلام)، جمع‎آوری شده است.

گرچه آثار یاد‎‎شده مفقود است، ولی می‎توان آنها را با عناوین «تفسیر»، «اسباب نزول»، «ناسخ و منسوخ» و «علم قرائات» جای‎داد.

6. علی‎بن ‎بابویه قمی (م 329‏ق)

از فقهای متقدّم امامیه. وی پدر شیخ صدوق و از آخرین عالمان دوره‎ای است که با امام عسکری(علیه السلام) دیدار کرده‌اند.(96) نجاشی می‌گوید: «أبو‎الحسن شیخ‎القمیین فی عصره ومتقدمهم وفقیههم وثقتهم».(97) ترجمه: «ابوالحسن بزرگ قمی‌ها در زمانش بوده و جلودار و فقیه و مورد وثوق آن‌ها بوده است». او دارای تصنیفات بسیاری مانند کتاب‎الوضوء، کتاب‎الصلاة و کتاب مناسک‎الحجّ بوده است.(98)

کتاب‎التفسیر تنها پژوهش قرآنی این فقیه والامقام است که در زمره تفاسیر روایی قرار گرفته است.(99) شیخ صدوق برخی روایات تفسیری اهل‎بیت(علیهم السلام) را از طریق پدرش نقل کرده که بعید نیست منبع وی، همان کتاب‎التفسیر ابن‌بابویه بوده باشد.(100) این اثر گرچه مفقود است، اما از آن جهت که جزء آثار تفسیری عصر غیبت صغراست، اهمّیت فراوانی دارد.

7. عبد‎العزیز الجلودی(101) (متوفی ‎بعد 332ق)

وی اهل بصره است.(102) شیخ طوسی ضمن توثیقش(103) به امامی‌بودنش تصریح کرده، درباره جایگاه فقهی و برخی آثارش می‌گوید: «له كتب فی الفقه فمن كتبه: كتاب المرشد والمسترشد، و كتاب‎المتعة وما جاء فی تحلیلها»؛ (کتاب‌هایی در فقه دارد از جمله کتاب المرشد والمسترشد و کتاب متعه و آن‌چه در حلّیتش آمده است).(104)

شیخ حرّ عاملی برخی آراء فقهی‎اش را از طریق روایات جلودی در کتاب‎الصلاة (باب کراهة إسبال الثوب)،‏(105) کتاب‌الجهاد،(106) جلودی تألیفات بسیاری در علوم مختلف نظیر علوم قرآنی، تفسیر، فقه، طبّ، نجوم، تاریخ و انساب دارد که نجاشی بیش از 58 عنوان را برشمرده است.(107)

آثار زیر جزء پژوهش‌های قرآنی جلودی است:

 -كتاب ما نزل (من‌القرآن) فی‌الخمسة(108): مستفاد از عنوان کتاب، مجموعه‎ آیات نازله در شأن اصحاب خمسه کساء (پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم)، امام علی(علیه السلام)، حضرت فاطمه(سلام الله علیها)، امام حسن(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام)) است. این کتاب ‌به‌دست ما نرسیده، امّا از برخی روایاتی که شیخ صدوق در ذیل آیه «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ...»؛ (آنها به نذر خود وفا مى‏ كنند...).(109) و «سَلامٌ عَلى آلْ‏یاسینَ»؛ (سلام بر الیاسین).(110) از طریق جلودی نقل کرده، گمان می‎رود که این کتاب نزد شیخ صدوق بوده است.(111) حاکم حسکانی (م 490ق) نیز روایاتی را از طریق جلودی ذیل آیات «وَ اعْتَصِمُوا بحبل اللَّهِ...»؛ (و به ریسمان خدا چنگ زنید)،(112)و(113) «...مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقینَ وَالشُّهَداءِ وَالصَّالِحینَ...»؛ (از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان).(114)(115) و «سَلامٌ عَلى الیاسینَ»؛ (سلام بر الیاسین).(116)(117) در منزلت اهل‎بیت(علیهم السلام) نقل کرده که گمان می‌رود منقول از این کتاب بوده باشد.

 -کتاب ما نزل فی‌علی(علیه السلام) من‌القرآن(118): این کتاب در اختیار ابن‎طاووس بوده است.(119) در آن آیات نازل شده درباره امام علی(علیه السلام) - که تعدادشان به‌گفته جلودی 80 آیه است(120)- گردآوری شده است. شیخ صدوق نیز روایتی را از طریق جلودی از امام علی(علیه السلام) ذیل آیات 3 و 119 توبه؛ 44 و 46 اعراف؛ 69 عنکبوت؛ 37 ق؛ 191 آل‌عمران؛ 54 فرقان و 12 حاقّه نقل کرده که بعید نیست منقول از این کتاب باشد. ‌‌هم‌چنین حسکانی روایاتی را از طریق جلودی در ذیل آیات «...ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ...»؛ (این پاداشی است از طرف خداوند).(121)و(122) «...مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»؛ (و كسى كه علم كتاب [و آگاهى بر قرآن] نزد اوست).(123)و(124) و «أَفَمَنْ كانَ مُؤْمِناً...»؛ (آیا کسی که با ایمان باشد).(125)(126) در فضائل امیر‎المؤمنین(علیه السلام) نقل کرده که احتمال می‌رود منقول از این کتاب باشد. موضوع کلّی این دو کتاب در زمینه «اسباب نزول» است.(127)

- کتاب‌التفسیر عن علی(علیه السلام)(128): در این کتاب روایات تفسیری امیرالمؤمنین(علیه السلام) گردآوری شده است.

—- مجموع قرائة أمیر‎المؤمنین علی‎بن أبی‎طالب(علیه السلام): این کتاب گردآوری قرائات امام علی(علیه السلام) است.(129)

-— کتاب‌التنزیل عن ابن‎عبّاس(130): این کتاب روایات اسباب نزول را به نقل از ابن‎عباس گزارش کرده است.(131)

-— کتاب‎التفسیر عن ابن‎عبّاس(132): این کتاب مجموعه روایات تفسیری ابن‎عبّاس است.

-— تفسیر ابن‎عباس عن‌الصحابة(133): این کتاب گردآوری روایات تفسیری صحابه از طریق ابن‎عبّاس است.

-— کتاب‎القرائات عن ابن‎عباس(134): این کتاب مباحث علم قرائات را به نقل از ابن‎عباس مطرح کرده است.

-— ‏کتاب‎الناسخ والمنسوخ عن ابن‎عباس(135): در این کتاب آیات ناسخ و منسوخ به نقل از ابن‌عباس ذکر شده است.

متأسفانه هیچ‌یک از این آثار ‌به‌دست ما نرسیده است، ولی می‌توان پژوهش‌های قرآنی «جلودی» را در موضوعات «تفسیر روایی»، علم «اسباب نزول»، «قراءات» و «ناسخ و منسوخ» قرار داد.

8. ابن‎الولید قمی (343ق‏)

فقیه، محدّث، مفسّر، رجالی و از مشایخ شیخ صدوق.(136) صدوق روایات بسیاری را از طریق وی نقل و در پاره‌ای موارد آراء فقهی‎اش را نیز منعکس کرده است.(137)

از جمله آثار او الجامع (فی‌الحدیث)(138) و الفهرست (در علم رجال)(139) است. ‌‌هم‌چنین ابن‎ولید کتابی با عنوان تفسیرالقرآن(140) دارد. شیخ صدوق برخی روایات تفسیری اهل‎بیت(علیهم السلام) را از ابن‎ولید نقل نموده که به گمان قوی منقول از این کتاب بوده است.(141) متأسّفانه این کتاب مفقود است.

9. ابن‎دول قمی (م 350ق)

از فقهای امامیه و دارای صد تألیف در موضوعات مختلفی چون فقه، کلام، تاریخ و تفسیر است.(142) در تمام ابواب فقهی کتاب نوشته است.(143) ابن‎داوود او را جزء ممدوحین و کسانی که اصحاب، ایشان را تضعیف نکرده‎اند قرار داده است.(144) زرکلی نیز او را فاضل امامی معرّفی کرده است.(145)

ابن‎دول کتاب‎التفسیر را نگاشته که متأسّفانه مفقود است.(146)

10. محمد‎بن علی‎بن عبدک الجرجانی (م ‌‎بعد 360ق)

وی معروف به ابن‎عبدک و عبدکی است. نجاشی می‌گوید: «جلیل‎القدر من أصحابنا فقیه متكلم»؛(147) (از اصحاب بزرگوار و فقیه و متکلّم است). سمعانی (م 562ق)، ابن‎جوزی (م 597ق)، ابن‎اثیر (م 630ق) و قیسی دمشقی (م 842ق) او را «مقدّم‌الشیعة و امام اهل‎التشیّع»،(148) «امام اهل‎التشیّع فی زمانه»،(149) «مقدّم‎الشیعة»(150) و «من رؤوس‎الشیعة»(151) معرّفی کرده‌اند. عبدکی دارای تألیفات بسیاری از جمله کتاب الرد علی‌الاسماعیلیة بوده است.(152)

او تفسیری مفصّل و نیکو با عنوان تفسیرالقرآن نگاشته است.(153) حسکانی در ذیل آیه 143بقره از «عبدکی» مطلبی را در اثبات فضائل امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل کرده است.(154) ‌‌هم‌چنین ابن‎شهر‎آشوب در ذیل آیه83 آل‎عمران روایتی را از طریق عبدکی از سلمان، ابوذر، ابن‎عبّاس‏ و امام علی(علیه السلام) از پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) درباره منزلت امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل کرده است.(155) بعید نیست این‌روایات، منقول از کتاب تفسیر عبدکی بوده که امروزه ‌به‌دست ما نرسیده است.

11. محمد‎بن جنید اسکافی (م 381ق)

وی از فقهای بزرگ شیعه و دارای آثار گوناگون فقهی است. نجاشی پیرامونش می‌نگارد: «وجه فی أصحابنا ثقة جلیل‎القدر»؛‏(156) (میان اصحاب دارای وجاهت و ثقه و بزرگوار است). از جمله آثار فقهی‎اش، تهذیب‌الشیعة لأحكام‎الشریعة در بیست مجلّد که مشتمل بر ابواب مختلف فقه است و دیگری المختصرالأحمدی للفقه‌المحمدی خلاصه تهذیب‎الشیعة است.(157)

ابن‎جنید دارای دو اثر در زمینه قرآن‌پژوهی است:

—- إیضاح خطأ من شنع على‌الشیعة فی أمرالقرآن(158)‏: این کتاب در ردّ ادّعای کسانی که شیعه را متّهم به باورهای نادرست درباره قرآن کرده بودند، نگاشته شده است. از عبارت شیخ صدوق که می‌گوید: «کسی که به ما قول «نقصان قرآن» (تحریف) را نسبت می‌دهد، دروغ‎گوست»،(159) برمی‌آید که یکی از تهمت‌های ناروای مخالفان شیعه در سده چهارم، شبهه تحریف قرآن بوده که به احتمال قوی، ابن‎جنید نیز آن را ردّ کرده است.

-— امثال‎القرآن(160): در این کتاب مَثَل‌های قرآن گردآوری شده است. برخی این کتاب را نخستین تألیف درباره امثال‎القرآن دانسته‎اند.(161)

متأسّفانه هیچ‌یک از این دو کتاب در دسترس نیست.

12. شیخ صدوق (م 381ق)

از پیشروان عرصه فقاهت، حدیث، رجال و تفسیر است. نجاشی می‌گوید: «نزیل الری شیخنا وفقیهنا ووجه الطائفة بخراسان»؛(162) (ساکن ری شیخ و فقیه ما و بزرگ شیعه در خراسان است). بغدادی و ذهبی وی را «من شیوخ‎الشیعة»(163) و «رأس‎الامامیة»(164) معرّفی کرده‎اند. او نزدیک به سیصد اثر در موضوعات مختلف دارد که کتاب‌های التوحید، من لایحضره‎الفقیه، الرجال، الاعتقادات، المقنع فی‎الفقه، جامع فقه‎الحجّ و...‏ از جمله آن‌هاست.

امّا آثار قرآنی وی عبارت‌اند از:

-— کتاب تفسیر‎القرآن: نجاشی این تفسیر را «جامع» توصیف کرده است.(165) شیخ صدوق در برخی آثارش، تفصیل و تتمّه بعضی روایات تفسیری را به این کتاب ارجاع داده است.(166) تفسیر «صدوق» گرچه به تعبیر مجلسی اوّل «الیوم در میان نیست»،(167) ولی با توجّه به حدیث‎گرایی شدید وی در تألیف آثارش و نیز ارجاع صدوق به کتاب تفسیرش، می‌توان ‌دست‌کم احادیث تفسیری منقول در الفقیه، التوحید و الخصال را که زمان تألیف‌شان پس از تفسیر بوده است، گردآوری و این‌گونه کتاب تفسیرالقرآن را بازیابی کرد.

—- مختصر تفسیرالقرآن: ظاهراً این تفسیر خلاصه‌ای از کتاب «تفسیرالقرآن» بوده است.

-— کتاب‎الناسخ والمنسوخ؛(168)

-— فضائل‎القرآن: این کتاب منسوب به شیخ صدوق است که نسخه خطی آن تا سوره «مؤمن» نزد صالح مازندرانی (ت 1297ق) بوده است.(169)

هیچ‌یک از این آثار ارزش‌مند در دسترس ما نیست.

13. احمدبن فارس‎بن زکریا (م 395ق)

قزوینی، شاعر، ادیب، لغت‎شناس، فقیه، مفسّر، محدّث و آشنا به علوم گوناگون.(170) او نقش مهمّی در استواری دانش لغت ایفا کرده است. سیوطی درباره مذهبش می‎گوید: «او نخست فقیه شافعی بود، سپس به فقه مالکی روی‌آورد».(171) اما شیخ طوسی(172) و ابن‎شهرآشوب(173) او را در فهرست مصنّفان و علمای شیعه امامیه قرار داده‎اند. بدین‌سبب گفته‎اند که ابن‎فارس در اواخر عمرش شیعه شده، بلکه از همان ابتدا شیعه بوده است.(174) مقاییس‌اللغة، المجمل فی‌اللغة، الصاحبی فی فقه‌اللغة، حلیة‌الفقهاء و اخلاق‌النبیّ(صلی الله علیه واله وسلم) از جمله آثار اوست. ‌‌هم‌چنین تألیفات زیر جزو مجموعه نگاشته‎های قرآنی وی است:

-— غریب اعراب‎القرآن(175): این کتاب درباره «اعراب‎گذاری قرآن» به‌معنای «هرگونه علامت‎گذاری، نقطه‎گذاری و مشخّص‌کردن نشانه‎ها، حرکات و سکنات حروف و کلمات» است.(176) این کتاب ‌به‌دست ما نرسیده است.

-— الإفراد(177): موضوعش «وجوه و نظائر» قرآن است. زرکشی «وجوه» را به «لفظ مشترک در چند معنا» و «نظائر» را به «الفاظ متواطی» (مترادف) تعریف کرده است.(178) کتاب الإفراد در دسترس نیست، ولی در اختیار زرکشی بوده؛ زیرا در کتابش فراوان از آن نقل کرده است.(179)

- جامع‎التأویل فی تفسیرالقرآن(180): این کتاب که محتوایش تفسیر آیات قرآن است، به‌گفته سیوطی 4 مجلّد بوده است. اما امروزه در دسترس نیست.

-— المسائل‌الخمس: زرکشی آن را به ابن‎فارس نسبت داده و مطالبی را درباره «چگونگی جمع‎آوری قرآن» از آن نقل کرده است(181). این کتاب امروزه در دسترس نیست.

اخیراً دکتر حمّودی آراء تفسیری ابن‎فارس را از دیگر آثار مدوّنش، استخراج و به سال 1407ق در مجلّه تراثنا، شماره 8، صفحه268 چاپ کرده است.

قرن پنجم

14. شیخ مفید (م 413ق)

وی معروف به ابن‎المعلّم و شهره آفاق در فقه، کلام و حدیث است. نجاشی می‌گوید: «شیخنا وأستاذنا...فضله أشهر من أن یوصف‏»؛(182) (شیخ و استاد ما ... فضلش مشهورتر از آن است که وصف شود). ابن‎حجر می‌گوید: «گروهی از دانشمندان از او بهره بردند، وی در مکتب امامیه، جایگاهی بلند یافت، تا جایی که درباره‎اش می‎گفتند: او بر هر دانشمند بلند قدری، منّت دارد».(183) تألیفات «مفید» بالغ بر دویست‌اثر است که به اعتراف ذهبی، تمامی آن‎ها، دارای نوآوری است.(184) از جمله آثار فقهی وی، المقنعة، المتعة، الرد علی اصحاب‎العدد واحکام‌النساء است.(185) شیخ مفید در مناظرات کلامی نیز بسیار ماهر بوده و نقشی اثرگذار از خود به یادگار گذاشته است.

از این فقیه نامور، پژوهش‌های قرآنی متعدّدی گزارش شده که عبارتند از:

‏—- البیان‏ فى انواع علوم‏‎القرآن‏(186): این کتاب را از جمله منابع مستقلّ و جامع در موضوع علوم قرآنی به‌شمار آورده‌اند. این کتاب گرچه در دسترس نیست، ولی از آن جهت که جزء نگارش‌های نخستین علوم قرآنی به‌عنوان یک فنّ مدوّن است، می‌توان شیعه را آغازگر یا از پیش‌گامان تألیف در زمینه علوم قرآنی دانست.

-— البیان فی تألیف‎القرآن(187): موضوعش تاریخ و چگونگی جمع‎آوری قرآن است که امروزه در دسترس ما نیست.

-— الكلام فى وجوه اعجاز‎القرآن(188): ابعاد اعجاز قرآن را بررسی کرده که امروزه در دسترس ما نیست.

-— النصرة فی فضل‎القرآن.(189)

-— كتاب تأویل قوله تعالی «فاسئلوا أهل‌الذّكر؛ اگر نمى‏دانید، از آگاهان بپرسید».(190)و(191)

‏-— الكلام فی حدوث‎القرآن.(192)

-— الرّد علی الجبائی فی التّفسیر:(193)‏ ردّیه‎ای بر نظریّات تفسیری جبّائی (م 303ق) از پیشوایان معتزله است. هیچ‌یک از این دو کتاب در دسترس ما نیست، ولی سیّد‎بن طاووس نسخه قدیمی تفسیر جبّائی را که تاریخ کتابتش زمان حیات مؤلّفش بوده، در اختیار داشته است.(194) ابن‎طاووس، جبّائی را «اموی متعصّب» و «دشمن بنی‎هاشم» معرّفی کرده و کتاب تفسیرش را نشانه بی‎اطّلاعی او از تفسیر و علوم قرآنی دانسته است.(195) ابن‎طاووس ادّعای اعتقاد شیعه به تحریف قرآن را از جبّائی نقل و با بیان سیزده دلیل و تعابیری تند، ردّ کرده است.(196)

‏-— الكلام فی دلایل‎القرآن.(197)

—- البیان عن غلط قطرب فی‌القرآن(198): این کتاب از آثار مفقوده و در بیان اشکالات تفسیر قطرب معتزلی (م 206ق) در ذیل آیات 11 اعراف، 17 بلد و 3 هود، است. قطرب در تفسیر قرآن، معانی‌القرآن(199) را نگاشته که نسخه قدیمی آن نزد ابن‎طاووس بوده است.

—- كتاب فی إمامة أمیر‎المؤمنین(علیه السلام) من‌القرآن:‏(200) شیخ مفید در «الافصاح» صفحه 243 به این کتاب اشاره و محتوای آن را بیان امامت امیر‎المؤمنین(علیه السلام) با بهره‌گیری از «محکمات قرآن» و «روایات متواتر» معرّفی کرده است.

-— جوابات أبی‎الحسن سبط‎المعافی‎ابن‎زكریا فی اعجاز‎القرآن(201): در این اثر شبهات سبط‎المعافی درباره اعجاز قرآن پاسخ داده شده است.

متأسفانه هیچ‌یک از این آثار ‌به‌دست ما نرسیده است.

-— جوابات المسائل‌العكبریة (الأسئلة العكبریة، جوابات أبی‌اللیث الأوانی): شامل 51 پرسش کلامی شخصی به نام ابی‎لیث‎بن سراج درباره تفسیر آیات متشابه مانند آیه تطهیر و شرح احادیث مشکله است که شیخ مفید در ضمن 1500 سطر، پاسخ داده است.(202)‏ نسخه‌های خطی این کتاب به رؤیت آقابزرگ تهرانی رسیده و با تحقیق علی‌اکبر الهی خراسانی چاپ شده است.

‌‌هم‌چنین سیّد‎بن طاوس از کتابی با عنوان آی‌القرآن فی امیر‎المؤمنین علی(علیه السلام) نام برده و با تردید آن را به شیخ مفید نسبت داده است.(203) بعید نیست این کتاب همان كتاب فی إمامة أمیر‎المؤمنین(علیه السلام) من‌القرآن شیخ مفید باشد.

شایان ذکر است که به همّت برخی ‌پژوهش‌گران، کتابی با عنوان «تفسیر الشیخ المفید المستخرج من تراثه» که دربردارنده برخی سوره‌های قرآن و گردآوری شده از آثار مختلف «مفید» است، چاپ شده است.

15. سیدرضی (م 406ق)

شهرت او شریف رضی است و از عالمان و شاعران برجسته شیعه به‌شمار می‌رود. او و برادرش سیدمرتضی، از شاگردان شیخ مفید بوده‌اند. علّامه حلّی می‎گوید: «كان شاعراً مبرزاً فاضلاً عالماً ورعاً عظیم‎الشأن رفیع‎المنزلة»؛(204) (شاعری مبرّز و فاضلی عالم و با ورع، دارای شأنی بزرگ و منزلتی والا بود). او در فقه نیز تبحّر داشته و کتاب تعلیق خلاف‌الفقهاء اثر مهمّ فقهی اوست.(205)

موارد ذیل میراث قرآنی شریف رضی است:

-— حقائق‎التنزیل(206) (حقائق‎التأویل فی متشابه‎‎التنزیل،(207) المتشابه فی‌القرآن):(208) محدّث نوری این تفسیر را بزرگ‎تر، بهتر و مفید‎تر از تفسیر «تبیان» شیخ طوسی می‎داند. وی می‌گوید: «نسخه‎ای از جزء پنجم کتاب حقائق‎التنزیل را داریم».(209) این کتاب در قالب پرسمان، به تفسیر آیات مشکل و متشابه قرآن کریم پرداخته است. این‌گونه که ابتدا، آیه متشابه را مطرح و سپس به‌صورت پرسش و پاسخ، تفسیر آن را بیان نموده است. نسخه موجود از آیه 7 سوره آل‌عمران آغاز و تا آیه 48 سوره نساء پایان می‌یابد. این تفسیر به نکات ادبی، کلامی و فقهی آیات توجّه کرده و با طرح آراء مختلف درباره مفهوم آیه، به روش استدلالی نظر نهایی خود را مطرح نموده است. این کتاب به تحقیق انجمنی از اعضای منتدی النشر نجف اشرف و گزارش محمّدرضا آل‌کاشف‎الغطاء، چاپ شده و به سال 1406ق، مؤسّسه‎البعثة با افزایش‌هایی، همان چاپ را افست کرده است. ترجمه کتاب به قلم محمود فاضل از سوی انتشارات آستان قدس رضوی در سال 1366ش به چاپ رسیده است.(210)

-— تلخیص‎البیان من مجازات‎القرآن(211) (مجاز‎القرآن):(212) این اثر به تفسیر تعابیر مجازی، کنایی و استعاری آیات قرآن پرداخته است. ابن‎خلکان این کتاب را در زمینه مباحث بلاغی قرآن، کم‎نظیر می‌داند.(213) گفته می‌شود سیدرضی نخستین کسی است که با نگارش تلخیص‎البیان، اثری مستقلّ در زمینه مجازات و استعارات قرآنی پدید آورده است.(214) این کتاب که از سوره بقره آغاز و به سوره انشراح ختم می‌شود، با تصحیح و تعلیق محمد عبدالغنی حسن ادیب مصری، به سال 1374ق نشر یافته است.

-— معانی‎القرآن(215): ذهبی درباره آن می‌گوید:«کتابی است که دلالت بر وسعت دانش او می‎کند»(216) ‌‌هم‌چنین ابن‎شهرآشوب و خطیب بغدادی آن را «بی‎نظیر» توصیف کرده‌اند.(217) این اثر ‌به‌دست ما نرسیده، امّا ‌به‌نظر می‎رسد موضوعش، تفسیر واژگان غریب آیات قرآن یا آیات دشوار فهم قرآن اعمّ از مفردات و جملات آن، بوده باشد.

16. سیدمرتضی (م 436ق)

او ملقّب به «علم‎الهدی» از فقهای سرشناس و کم‌نظیر امامیه است. او در علوم مختلفی چون فقه و اصول، کلام، ادب، شعر، لغت و غیر آن پیش‌گام و خانه‌اش مرکز تدریس بوده است.(218) علّامه حلّی(ره) وی را «رکن» و «معلّم» امامیه خوانده است.(219) ذهبی نیز از او با تعابیر «علّامه»، «من الاذکیاء‌الأولیاء»، «امامی»(220) و «مشارکتی قوی در علوم داشت»(221) یاد کرده و به نقل از ابن‌حزم گفته است: «از کسانی است که معقتدان به تحریف قرآن را تکفیر کرده است».(222) الشافی فی‌الامامة، الذریعة، جمل‌العلم والعمل والانفرادات نمونه‎ای از تصنیفات فراوان سیدمرتضی است.(223)

آثار وی در زمینه تفسیر و علوم قرآنی، عبارتند از:

—- الموضح عن جهة‌إعجازالقرآن (کتاب‌الصرفة):(224) مجموعه دیدگاه‎های او درباره «اعجاز قرآن» است. وی با طرح نظریّه «صرفه»، مسئله «وجه اعجاز قرآن» را به‌گونه‎ای متفاوت تبیین کرده است. او معتقد است که خداوند سبحان، توانایی و انگیزه مردم را از معارضه با قرآن و نیز علوم مورد نیاز برای مقابله با قرآن، سلب کرده است.(225) ‏سیّدمرتضی این نظریه را در کتاب‌های دیگر خود تکرار و از آن دفاع کرده است.(226) آستان قدس رضوی این کتاب را به سال 1424ق چاپ کرده است.(227)

-— غرر‎الفرائد و درر‎القلائد (الامالى، تفسیر الشریف‎المرتضی، مجالس‎التأویلات، مجالس كشف‎الآیات، مجالس الشریف‎‏المرتضی، الغرر والدرر)(228): دارای هشتاد مجلس درس است كه بخشی از محتوای آن، درباره تفسیر برخی آیات مشکل قرآن است. آقابزرگ تهرانی در توصیف این کتاب می‌گوید: «غررالفرائد درباره محاضرات، ادب و تفسیر و تأویل آیات مشکل و شرح احادیث دشوار است».(229) ابن‌خلکان می‌گوید: «این كتاب بسیار سودمند و جالب است و دلالت بر فضل فراوان ‏و بسیاری معلومات و ‏احاطه نویسنده، بر علوم مختلف می‎کند».(230) زرکشی، سیوطی، آلوسی، خفاجی و ابن‌عاشور مطالبی را از این کتاب نقل کرده‌اند.(231) کتاب أمالی با تصحیح و تعلیقه سیدمحمّد بدر‎الدین النعسانی‎الحلبی به سال 1403ق در قم و نیز با عنوان غرر‎الفوائد به همّت محمدابوالفضل ابراهیم تصحیح و به سال 1373ق در داراحیاء الکتب‎العربیة قاهره چاپ شده است.

-— المحکم والمتشابه: علّامه مجلسی و شیخ حرّ عاملی این کتاب را به سیدمرتضی نسبت داده‌اند.(232) آقابزرگ تهرانی گرچه در صحّت انتساب این کتاب به سیدمرتضی، تردید کرده،(233) امّا شیخ حرّ در بیش از بیست باب فقهی مانند طهارت، صلاة، زکاة و... روایات تفسیری فراوانی را از طریق این کتاب از تفسیر نعمانی نقل کرده(234) و آن را از جمله مصادر مورد اعتماد خود که نسبت آن به مؤلّفش ثابت است، برشمرده است.(235) کتاب المحکم والمتشابه به‌نام سیدمرتضی در تهران چاپ سنگی شده است.(236)

-— تفسیر سورةالحمد و بخشی از سورة‌البقرة؛(237)

-— تفسیر آیات «لَیْسَ عَلَى الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فیما طَعِمُوا...»؛ (بر كسانى كه ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‏اند، گناهى در آن‌چه خورده‏اند نیست)،(238) «وَلَقَدْ كَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ وَحَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ...»؛ (ما آدمی‌زادگان را گرامى داشتیم و آنها را در خشكى و دریا، [بر مركب‌هاى راهوار] حمل كردیم).(239) و «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَیْكُمْ...»؛ (بگو: بیایید آن‌چه را پروردگارتان بر شما حرام كرده است برایتان بخوانم).(240)و(241)

-— تفسیر الآیات‎المتشابهة من‌القرآن: در میان رسایل سیدمرتضی، رساله‏ای است با همین عنوان. از مقدمه این رساله برمی‌آید که وی در اندیشه نگاشتن كتابی سترگ در تفسیر و تبیین آیات «متشابه»، با رویکرد کلامی برای ردّ فرقه‌های انحرافی بوده كه متأسفانه پایان نیافته است.(242) آن‌چه در این رساله ‌به‌دست ما رسیده، تبیین برخی آیات متشابه سوره حمد و بقره در قالب پرسش و پاسخ است.

شریف مرتضی علاوه بر نگاشتن آثار مستقلّ قرآنی، در لابه‌لای دیگر آثارش نیز به مباحث علوم قرآنی پرداخته است. برای مثال در مقدّمه کتاب جمل‌العلم والعمل که اثری فقهی است، مبحث وجه اعجاز قرآن را به اختصار مطرح کرده و یا در رسائل خود به کیفیت نزول قرآن پرداخته است.(243)

17. شیخ طوسی (م 460ق)

وی مشهور به شیخ‌الطائفه، از فقهای نامور در سده پنجم هجری است. او در علوم مختلفی چون فقه، اصول، کلام، حدیث، رجال و تفسیر پیش‌گام بوده است. علّامه حلّی پیرامونش می‌نویسد: «بزرگ امامیه... عارف به اخبار و رجال و فقه و اصول و کلام و ادبیات بوده و تمام فضائل به او منتسب است. در هر رشته‌ای از رشته‌های اسلام تصنیف کرده است».(244) دانشمندان ‌‌‌اهل‌تسنن نیز از وی با تعابیری چون «رأس‎الامامیة»،(245) «فقیه‎‎الشیعة»،(246) «متکلّم‎الشیعة»(247) یاد کرده‎اند. تهذیب‌الاحکام، الاستبصار، المبسوط، العدة، کتاب‌الرجال، الفهرست و تلخیص‌الشافی برخی از تصنیفات او هستند.(248)

او در زمینه قرآن‎پژوهی سه اثر مستقلّ دارد:

-— المسائل‎الدمشقیة (جوابات‌المسائل‌الدمشقیه)(249): در فهرستش از این کتاب نام برده است،(250) این اثر پاسخ به دوازده پرسش درباره تفسیر قرآن است.(251)

-— المسائل‎الرجبیة: تفسیر شماری از آیات قرآن بوده است.(252) این دو کتاب از آثار مفقوده است.

-— التبیان فی تفسیرالقرآن(253): نخستین تفسیر جامع اجتهادی شیعه و دربردارنده تفسیر و مباحث علوم قرآنی مانند قرائت، اعراب، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، و محکم و متشابه است. به‌گفته‎ مؤلّفش، تفسیر «بی‎مانند» بوده است.(254) شیخ‎ طوسی در مقدّمه کتابش، وقوع هرگونه تحریف در قرآن را ردّ و روایات دالّ بر تحریف را اخبار آحادی که نه مفید علم‎اند و نه قابل عمل، ارزیابی کرده است. او در تفسیر آیات، ابتدا نام آن سوره و وجه تسمیه آن و سپس به مکیّ یا مدنی‌بودن و مفردشناسی آیات پرداخته است. در ادامه با بهره‌گیری از اشعار، اقوال لغت‎شناسان و روایات، به تفسیر آیات می‌پردازد. وی در تفسیرش به مباحث فقهی و کلامی نیز توجّه کرده است. برخی مفسّران سنّی مانند ابوحیّان اندلسی،(255)‏آلوسی(256) و رشید رضا(257) مطالبی را از این تفسیر نقل کرده‎اند. تفسیری که بسیار متأثّر از التبیان بوده، مجمع‎البیان طبرسی (م 548ق) است. او که گاه عباراتش با تفسیر تبیان مطابقت کامل دارد، به تکمیل و تهذیب‌التبیان پرداخته و با تقسیم‌بندی مباحث، زمینه استفاده بهتر را فراهم ساخته است.(258) التبیان نخست در سال‌های 1360-1365ق در دو مجلد رحلی زیرنظر آقا علی شیرازی و ارباب اصفهانی تصحیح و چاپ گردید، سپس در نجف اشرف بین سال‌های 1376-1383ق با مقدّمه مفصّل آقابزرگ تهرانی و با تصحیح حبیب قصیر در ده مجلّد منتشر گردید. این چاپ، بارها در قم (دفتر تبلیغات اسلامی) و بیروت (دارإحیاء التراث‎العربی) افست شده است.(259)

18. ابوالفتح کراجکی (م 449ق)

وی از علمای جلیل‎القدر سده پنجم هجری است. شهید اوّل می‌گوید: «الشیخ الإمام الفقیه العلّامة أبی‎الفتح..».(260) ‌‌هم‌چنین شیخ حرّ عاملی می‌نگارد: «عالم فاضل متكلّم فقیه محدّث ثقه و جلیل‎القدر است».(261) علمای سنّی از او با عناوینی چون: «شیخ‌الامامیة‎الرافضی»،(262) «شیخ‌الرافضة و عالمهم»،(263) «شیخ‎الشیعة»(264) و «نحویاً لغویاً منجّماً طبیباً»(265) یاد کرده‎اند. او دارای تصنیفات بسیاری است که محدّث نوری فهرست آن‌ها را به تفصیل بیان نموده است.(266) مانند: المنهاج فی معرفة مناسك الحاج و شرح جمل‌العلم سیدمرتضی.(267)

دو اثر ذیل جزء پژوهش‎های قرآنی «کراجکی» است:

-— کنز‎الفوائد(268): یکی از منابع مورد اعتماد شیخ حرّ عاملی(269) و به‌گفته برخی، دلیل فضل و دقّت و آگاهی گسترده مؤلّف از مذاهب و اخبار بوده است؛(270) مشتمل بر موضوعات متنوّعی چون فقه، کلام، حدیث، تفسیر، فلسفه، تاریخ اسلام، اخلاق و بررسی مذاهب گوناگون است. مباحث قرآنی این کتاب را می‌توان در سه‌محور قرار داد: تفسیر، وجوه اعجاز قرآن، وجه تکرار برخی آیات در قرآن. این کتاب نخستین‎بار به سال 1322ق در ایران چاپ شده و سپس با تحقیق و تعلیقه عبدالله نعمت به سال 1405ق توسّط دارالذخائر قم انتشار یافته است.

-— المراشد المنتخب من غررالفوائد(271): این کتاب گزیده غررالفوائد سیدمرتضی و دربردارنده تفسیر برخی آیات قرآن است که به‌گفته برخی، نسخه خطی آن در دویست ورقه بوده است.(272) این کتاب امروزه در دسترس نیست.

نتیجه‌گیری:

فقهای امامیه در دوران شکوفایی فرهنگ و تمدّن اسلامی، علاوه بر تلاش‌های عالمانه در عرصه فقه و اصول، آثار پژوهشی فاخری را در حوزه تفسیر و شاخه‌های گوناگون علوم قرآنی نظیر ناسخ و منسوخ، اسباب نزول، قراءات، اعجاز، محکم و متشابه و فضائل قرآن پدید آورده‌ و سهمی به‌سزا در گسترش علوم قرآنی و تفسیر ایفا کرده‌اند.حجم گسترده‎ای از این تلاش‎ها، مربوط به «تفسیر‎پژوهی» است. به‌طوری که در میان 60 فقیه ‌نام‌دار شیعه امامی در طول 12 قرن پس از غیبت کبری(273) 18 مفسّر در سده 4 و 5 هجری بوده‎اند که 67 اثر قرآنی و در حدود 38 نگارش تفسیری - اعمّ از ترتیبی و موضوعی، روایی محض و اجتهادی، کلامی، ادبی و ... - را پدید آورده‎اند. فقهای شیعه افزون‌بر اهتمام خاصّ به «تفسیر‎پژوهی»، در برخی رشته‎ها مانند علوم قرآنی و تفسیر ادبی پیش‌گام یا پایه‎گذار بوده‎اند که این نشان‌گر نقش فعّال شیعه در تأسیس و گسترش علوم اسلامی است.

دفاع سرسختانه از وحیانی‌بودن و تحریف‌ناپذیری متن قرآن، تبیین قرآنی امامت اهل‎بیت(علیهم السلام)، معرّفی آراء و مکتب تفسیری اهل‎بیت(علیهم السلام) و شناساندن «شیعه اثناعشری» به جهان اسلام، از نتایج ارزش‌مند قرآن‎پژوهی فقهای امامیه در «دوران طلایی اسلام» است. گرچه برخی این آثار ارزش‌مند مفقود (والبته برخی هم قابل بازیابی) است، ولی تاریخ، همّت والای فقهای شیعه را در عرصه قرآن‌پژوهی در صفحات خود ثبت می‌کند و بدان ارج می‌نهد.(274)