بحث اخلاقی:

رسول خدا (ص) در روایتی می فرماید: إذا وجد أحدكم لأخيه‌ نصحا في‌ نفسه‌ فليذكره له.[1]

وقتی کسی از شما در درون دلش نصیحت و خیرخواهی برای کسی داشته باشد آن را به او بگوید. ظاهرا این روایت امر است هرچند به قرینه ی دلائل دیگر استحبابی است. هرچند در مواردی این امر وجوبی می شود مثلا می دانیم این فرد می خواهد با محرمش ازدواج کند و خبر ندارد و یا مسیری را طی می کند که ممکن است منجر به قتل و جرح او است که در این گونه موارد، امر ممکن است جنبه ی وجوبی پیدا کند.

بسیاری از مردم می گویند: به ما چه مربوط است، سر بی درد را دستمال نمی بندند، چه لزومی دارد که مصلحت فرد را به او بگوییم و سر خودمان را به درد آوریم. و عباراتی از این قبیل را به کار می برند، این در حالی است که حدیث مزبور می گوید: اگر نصیحتی نسبت به دیگران دارید به او بگویید. مثلا اگر می دانم رفیق من، با کسی دوست است و یا شریک می باشد و حال آنکه آنها انسان های خوب و مناسبی نیستند. باید این نکته را به رفیق خود بگویم تا در این مورد تفکر کند و به فکر اصلاح بیفتد.

اسلام این گونه بی تفاوتی ها را قبول ندارد و در این گونه مسائل، مصونیت قائل است و می گوید که انسان باید دیگری را مانند خودش بداند. اگر من همه ی مسلمان ها را برادر خود می دانم باید اگر خیر و صلاحی نسبت به دیگران در نظر دارم و از آن باخبر هستم به آنها خبر دهم.

البته گاه این سر بی درد، درد پیدا می کند و این خیرخواهی ها مشکلاتی را به وجود می آورد ولی ارزش آن را دارد. دستور اسلام این نیست که انسان در این گونه موارد بی تفاوت باشد و همان گونه که اگر انسان می دید برادر نَسَبی اش راه اشتباهی را طی می کند و با کسی که انسان مناسبی نیست رفت و آمد دارد و یا مثلا می خواهد ازدواج کند ولی خانواده ی مزبور دارای مشکلاتی هستند این ها را به او تذکر می داد، همین احساس را باید نسبت به برادران دینی اش داشته باشد. همان گونه که خداوند می فرماید: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ‌ إِخْوَةٌ﴾[2]

این همان است که شاعر می گوید:

اگر بینی که نابینا و چاه است * اگر خاموش بنشینی گناه است.

بحث فقهی:

موضوع: امر به معروف و نهی از منکر/ شرطیت عدم مفسده در انجام منکر و ترک معروف/ امر و نهی در مورد صبی

موضوع عام: امر به معروف و نهی از منکر

موضوع خاص: شرطیت عدم مفسده در انجام منکر و ترک معروف

موضوع اخص: امر و نهی در مورد صبی

در مسأله ی 21 این بحث مطرح است که صبی اگر مراهق و ممیز باشد آیا مکلف به احکام هست یا نه. همچنین آیا امر به معروف و نهی از منکر بر صبی واجب است یا نه.

بعضی در هر دو مورد، به شکل مطلق می گویند لازم و واجب نیست ولی ما هر دو را مقید می کنیم. امام قدس سره مورد دوم را مقید کرده است و می فرماید که اگر چیزی مورد اهمیت شارع است حتی صبی هم نباید سکوت کند.

اما ما هر دو مورد را قید می زنیم.

اقوال دیگری هم در اینجا وجود دارد که از جمله آنها فرق بین واجبات و محرمات است که گاه گفته اند، لازم نیست در واجبات صبی را متوجه کنیم ولی در محرمات، لازم است.

شیخ حر عاملی در الفوائد الطوسیه می نویسد: ان غير المكلف من الأطفال يُمنع كثير من المحرمات على المكلفين مع أنها غير محرمة عليه ولا يجبر على الواجبات (بنا بر این ایشان بین واجبات و محرمات فرق گذاشته است).[3]

نقول: ما حتی در واجبات نیز همین را می گوییم. مثلا اگر صبی را امر به نماز نکنیم و این سبب شود که او وقتی بالغ می شود نماز نخواند، ما از همین الآن مسئول هستیم او را به نماز عادت دهیم.

همچنین است در مورد حفظ جان مسلمانان که او مکلف به انجام آن است.

بنا بر این همان گونه که اگر صبی بخواهد خون بی گناهی را بریزید، و یا عمل خلاف عفتی را مرتکب شود و یا شرب خمر کند و به آن عادت نماید در این گونه موارد باید او را نهی کرد، در انجام واجبات مهم هم باید او را امر نمود.

اگر چیزی در نظر شارع مهم است چه از قبیل واجبات باشد و یا محرمات در هر دو باید صبی را مکلف به رعایت نمود.

مرحوم امام قدس سره نیز در کتاب الطهارة می فرماید: کما انه لا یجوز ان یباشره المکلف البالغ کذلک لا یجوز حمله علی غیر البالغ علی ذلک بل يجب منعه و صرفه عن هذا العمل لو كان بصدده.[4]

(البته ایشان هم همانند شیخ حر عاملی سخنی در مورد واجبات به میان نمی آورد گویا ایشان هم بین واجبات و محرمات قائل به تفاوت است.)

قول دیگری هم در اینجا وجود دارد که می گوید فرقی بین واجبات و محرمات نیست و آن را از فاضل مقداد در کنز العرفان نقل کرده اند ولی به نظر ما حق این است که امر به معروف و نهی از منکر در عزائم الامور بر صبی لازم است. بنا بر این در بعضی از موارد که از امورات مهمه است، هم صبی را باید از محرمات نهی کرد و هم بر انجام واجبات امر نمود و اضافه بر آن، امر به معروف و نهی از منکر نیز بر او لازم است. صبی ممیز در جایی که عقل او می رسد باید اقدام کند مثلا اگر مشاهده می کند فردی می خواهد خون فرد دیگری را بریزد، بر او لازم است نهی از منکر نماید.

در واقع، صبی، همانند مکلف می باشد و دلیل ما همان حکم عقل است که در عزائم امور حکم به این می کند که صبی باید همانند مکلف عمل نماید.

حتی کسانی که بین مکلف و صبی فرق می گذارند، در مقام عمل، قائل به این فرق نمی شوند. مثلا اگر کسی می خواهد دیگری را به قتل برساند و یک صبی که قدرت بدنی هم دارد حضور داشته باشد ولی اقدامی نکند، او را مذمت می کنند.

(البته معامله ی صبی بدون اذن ولی را جایز نمی دانیم زیرا ضرورتی بر این جواز نیست بر خلاف انجام عزائم امور و امر و نهی در مورد آنها. به عبارت دیگر، سن بلوغ در غیر عزائم، اعتبار دارد ولی در مورد عزائم فاقد اعتبار است.)

مسألة 22 - لو كان المرتكب للحرام أو التارك للواجب معذورا فيه شرعا أو عقلا (مثلا نمی تواند روزه بگیرد و یا فرضا، به سبب ضرورت باید شرب خمر کند) لا يجب بل لا يجوز الانكار (امر و نهی واجب نیست و حتی جایز هم نمی باشد).[5]

این یک مسأله ی ساده ای است.

نقول: چون فرد، معذور است امر به معروف و نهی از منکر در مورد او واجب نیست و در واقع منکری وجود ندارد زیرا کسی که به سبب بیماری، روزه نمی گیرد، منکری را مرتکب نمی شود. حرمت در این گونه مواقع هرچند موجود است و شأنیت دارد ولی فعلیت ندارد.

اما در مورد اینکه انکار جایز نیست می گوییم: شاید نظر امام قدس سره بر این بوده که نهی از منکر موجب توهین به فرد می شود. ایشان در مسائل سابقه هم در مواردی این عبارت را داشت ولی ما در مقابل می گوییم: باید دید که نهی از منکر به چه بیانی انجام می شود. اگر بگوید: خجالت نمی کشی روزه می خوری؟ آیا مسلمان نیستی؟ این جملات توهین آمیز است ولی اگر همین عبارات را با زبان خوش بیان کند مثلا به کسی که روزه می خورد بگوید: بیشتر مطالعه و دقت کن شاید نباید روزه را افطار کنی. در این صورت هیچ اشکالی بر نهی از منکر وجود ندارد. این گونه نهی از منکرها حتی اگر لغو هم باشد، ولی حرام نیست و نباید از «لا یجوز» در مورد آن استفاده کرد.