اهمیت سفر در اسلام
سفر در اسلام داری ارزش و جایگاه والایی است. قرآن کریم به عنوان منبع اولیّه معارف اسلامی، هفت مرتبه انسان را به «سیر فی الارض» یا گردش در روی زمین فرا خوانده است.(1) در حديثى به نقل از رسول خدا(صلى الله عليه و آله) آمده است: «لَوْ يَعْلَمُ النَّاسُ رَحْمَةَ اللَّهِ لِلْمُسَافِرِ لَأَصْبَحَ النَّاسُ عَلَى ظَهْرِ سَفَرٍ إِنَّ اللَّهَ بِالْمُسَافِرِ رَحِيم‏ٌ»(2)؛ (اگر مردم شفقت و رحمت خدا به مسافر را مى ‏دانستند، همگى اقدام به مسافرت مى ‏كردند، همانا خداوند به مسافران مهربان است).
به دلیل اهمیت مسافرت در اسلام، سفر در «احکام فقهی» مشمول «احکام پنجگانه» شده و در مواردی «واجب» یا «مستحب» دانسته شده است؛ چنانکه «سفر به قصد کار کردن برای تأمین معاش خود و کسانی که نفقه آنان بر انسان واجب است»، «سفر برای تحصیل علم واجب، در صورتی که در وطنش تحصیل آن ممکن نباشد»، «سفر برای انجام حج واجب» و «سفری که با نذر واجب شود»، در زمره سفرهای واجب قرار می گیرد و «مسافرت به قصد زیارت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم(علیهم السلام)»، سفر برای زیارت پدر و مادر و برای صله ارحام و دیدار دوستان و زیارت امام زادگان و علما و... مستحبّ می باشند.(3)
تاکید اسلام بر مسافرت و مشمول کردن آن به احکام پنج گانه اسلامی نشان می دهد که سفر دارای حکمت و آثاری می باشد و با اهداف خاصی توصیه شده است؛ در این مجال به بررسی بعضی از این حکمت ها، آثار و اهداف در عناوین ذیل می پردازیم:
عبرت آموزی در سفر به اماکن تاریخی:
قرآن در آيات متعددى مردم را به گردش در روی زمين دعوت کرده تا درباره سرنوشت پیشینیان تفکر کنند و از عاقبت آنها درس عبرت بگيرند. خداوند سنت هايى در اقوام پیشینیان داشته كه اين سنت ها هرگز جنبه اختصاصى ندارد و به صورت يك سلسله قوانين حياتى در باره همگان، گذشتگان و آيندگان، اجرا مى‏ شود. تاريخ، خصوصيات اخلاقى و كارهاى نيك و بد و تفكرات گذشتگان را براى ما بازگو مى‏ كند، و علل سقوط و سعادت، كاميابى و ناكامى جامعه‏ ها را در اعصار و قرون مختلف نشان مى‏ دهد، و در حقيقت تاريخ گذشتگان آينه زندگى روحى و معنوى جامعه ‏هاى بشرى و هشدارى است براى آيندگان. به همین جهت قرآن مجيد به مسلمانان دستور مى‏ دهد: برويد در روى زمين بگرديد و در آثار پيشينيان و ملتهاى گذشته و زمامداران و فراعنه گردنكش و ستمگر دقّت كنيد، و ببینید عاقبت كار آنها كه كافر شدند، و پيامبران خدا را تكذيب كردند و بنيان ظلم و فساد را در زمين گذاردند، چگونه بود؟ و سرانجام كار آنها به كجا رسيد؟
آثارى كه در نقاط مختلف روى زمين از دوران هاى قديم باقى مانده اسناد زنده‏ و گوياى تاريخ هستند، و حتى ما از آنها بيشتر از تاريخِ نوشته شده بهره‏ مند مى‏ شويم. مطالعه يك سطر از اين تاريخ هاى زنده معادل مطالعه يك كتاب قطور تاريخى است و اثرى كه اين مطالعه در بيدارى روح و جان بشر دارد با هيچ چيز ديگرى برابرى نمى‏ كند. به همین دلیل قرآن مجيد دستور مى‏ دهد كه مسلمانان در روى زمين به سير و سياحت بپردازند و آثار گذشتگان را در دل زمين و يا در روى خاك با چشم خود ببينند و از مشاهده آن عبرت گيرند. چنانکه به عنوان نمونه در آیه 11 سوره انعام می فرماید: «قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ»؛([ای پیامبر!] بگو: روى زمین سیر کنید؛ سپس بنگرید سرانجام تکذیب کنندگان آیات الهى چگونه بود؟!).(4)
اندیشه در نشانه های خداوند در سفر به دامن طبیعت:
افزون بر ۷۵۰ آیه از قرآن به پدیده های طبیعی اشاره و بیش از ده درصد آیات این کتاب به موضوع طبیعت اختصاص یافته است.(5) هدف این آیات توجّه دادن به شگفتی های طبیعت و بیان قدرت الهی در آفرینش می باشد. بعضی از این آیات انسان را برای تدبّر در این شگفتی ها، دعوت به سفر در گستره طبیعی زمین نموده است. به عنوان مثال خداوند در آیات 19 و 20 سوره عنکبوت برای اثبات امکان معاد می فرماید: «أَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ * قُلْ سيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدير»؛ (آیا آنان ندیدند چگونه خداوند آفرینش را آغاز مى کند، سپس آن را باز مى گرداند؟! این امر بر خدا آسان است. بگو: در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟ سپس خداوند [به همین گونه] جهان آخرت را ایجاد مى کند؛ به یقین خدا بر هر چیزى تواناست).
ممکن است پرسیده شود که چرا همیشه سفر به طبیعت و بازدید از آثار باستانی آثار مد نظر اسلام ندارد؟! مسلّماً آيات الهى خواه آفاقى باشد يا انفسى، و خواه مربوط به درس‏هاى عبرتى باشد كه در سرگذشت پيشينيان بوده، براى همه انسان‏هاست، ولى از آن‏جا كه همگى از آن بهره نمى‏ گيرند قرآن مى‏ گويد: «در اين امور نشانه‏ هايى براى افراد آگاه و عالم است» و گاه مى‏ فرمايد: «براى افراد باتقوا» و گاه مى‏ فرمايد: «براى افراد كنجكاو شكيبا و شكرگزار»، اشاره به اين‏كه تنها اين گروه‏ ها به خاطر زمينه‏ هاى مساعدى كه دارند از اين‏ آيات منتفع مى‏ شوند.(6)
صله رحم:
دیدار خویشاوندان، نزدیکان و دوستان یکی از اهداف مهم گردش گری دینی است که از آن به «صله رحم» تعبیر می شود. در دستورات دین اسلام سفارش فراوانی درباره آن رسیده است. رسول گرامی اسلام(صلی الله و علیه و آله) می فرماید: «أُوصِي الشَّاهِدَ مِنْ أُمَّتِي وَ الْغَائِبَ مِنْهُمْ وَ مَنْ فِي أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَ أَرْحَامِ النِّسَاءِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَنْ يَصِلَ الرَّحِمَ وَ إِنْ كَانَتْ مِنْهُ عَلَى مَسِيرَةِ سَنَةٍ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنَ الدِّينِ»(7)؛ (همه افراد امتم به حاضر و غایب شان حتی آنان که در رحم مادر و پشت پدرانشان هستند سفارش می کنم که به خویشان خود بپیوندد هر چند یک سال راه پیش رو داشته باشند).(8)
از جمله آثار مهم رواني و تربيتي سفر، پيوندهاي عاطفي با همسفران، ارتباط با خويشان و صله ارحام، ديدار همفكران و آشنايي با انسان‌ هاي مسئوليت‌ پذير است. دیدار خویشاوندان از مبارکترین رویداد هایی است که در زندگی هر انسانی روی می دهد. راهی شدن برای صله رحم شادابی روح، تقویت اراده، دل گرمی، پشتکار، پاداش و ثواب بی شمار دارد و ترک آن به صلاح دین و دنیای هیچ مسلمانی نیست. امام باقر(علیه السلام) در این باره می فرماید: «صِلَةُ الْأَرْحَامِ‏ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ وَ تُسَمِّحُ الْكَفَّ وَ تُطَيِّبُ النَّفْسَ وَ تَزِيدُ فِي الرِّزْقِ وَ تُنْسِئُ فِي الْأَجَلِ»(9)؛ (صله رحم خُلق را نیکو دست را با سخاوت و نفس را پاکیزه می گرداند روزی را افزون می کند و مرگ را به تاخیر می اندازد).(10)
کسب معاش:
سفر برای به دست آوردن روزی حلال در اسلام مورد تاکید قرار گرفته است. چنانکه امام سجاد(علیه السلام) می فرمایند: «سافِروُا تَصِحُّوا وَ تَرزُقُوا»(11)؛ (سفر كنيد تا تندرست شويد و روزى يابيد) و مسافرت را سبب وسعت رزق و روزی بندگان خدا می دانند: «...وَ تَتَّسِعْ أَرْزَاقُكُمْ»(12)؛ ( و رزق شما توسعه يابد). امام صادق(علیه السلام) نیز در کلامی نورانی می فرماید: «لَا تَدَعْ‏ طَلَبَ‏ الرِّزْقِ‏ مِنْ حِلِّهِ، فَإِنَّهُ أَعْوَنُ لَكَ عَلَى دِينِكَ‏»(13): (طلب روزى حلال را فرو مگذار، كه روزى حلال تو را در ديندارى كمك مى ‏كند). آن حضرت در کلام دیگری فرمودند: «انّ اللَّه تَباركَ و تَعالى لَيُحِبُّ الاِغترابَ فِي طَلبِ الرّزقِ»(14)؛ (خداوند محنت غربت كشيدن را براى طلب روزى دوست مى ‏دارد). دربیان دیگر، سفر را موجب جلب روزی می داند: «اشْخَصْ يَشْخَصْ لَكَ الرِّزْق»(15)‏؛ (سفر كن تا روزى بسوى تو سفر كند).
سفر مهاجرت:
سفر می تواند انگیزه های مختلفی داشته باشد؛ امّا گاهی مهاجرت برای حفظ دین و یا جان واجب می شود. پیامبر اکرم در این باره می فرماید: «مَنْ فَرَّ بِدِينِهِ مِنْ أَرْضٍ إِلَى أَرْضٍ وَ إِنْ كَانَ شِبْراً مِنَ الْأَرْضِ اسْتَوْجَبَ الْجَنَّةَ وَ كَانَ رَفِيقَ أَبِيهِ إِبْرَاهِيمَ وَ نَبِيِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله‏»(16)؛ (هر كس به خاطر دينش از جايى به جايى بگريزد، هر چند كه يك وجب زمين باشد، بهشت بر او واجب شود، و همراه پدرش ابراهيم و پيامبرش محمد(صلی الله علیه و آله) باشد).
تفریح سالم و کسب تندرستی:
آموزه های دینی به سلامتی و تفریحات سالم اهمیت ویژه ای داده است. شادابی و تندرستی لازمه زندگی است. افرادی که در کارهایشان با نشاط تر هستند، موفقیت آنها از دیگران بیشتر است. سفرکردن یکی از راه های بدست آوردن سلامتی می باشد. رسول گرامى‏ اسلام(صلى الله عليه و آله) فرمود: «سافِرُوا تَصِحُّوا»(17)؛ (سفر كنيد تا تندرست باشيد). امام سجاد(عليه السلام) فرموده ‏اند: «حُجُّوا وَ اعْتَمِرُوا تَصِحَّ أَبْدَانُكُمْ»(18)؛ (به حج و عمره برويد تا بدن هاى شما سالم بماند). در این دو روایت، سلامتی و تندرستی در گرو سفر تضمین شده است. به این معنا که اگر به سلامتی خود می اندیشید مسافرت کنید، چون در مسافرت هم تفریح هست و هم تندرستی بدست می آید.
امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «عَلَى‏ الْعَاقِلِ‏ أَنْ‏ يَكُونَ‏ طَالِباً لِثَلَاثٍ‏ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ تَزَوُّدٍ لِمَعَادٍ أَوْ تَلَذُّذٍ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ»(19)؛ (خردمند از شهری به شهری [و از کشوری به کشور دیگر] نمی رود مگر برای یکی از این سه چیز، کسب حلال برای گذراندن زندگی، گام نهادن در راه آخرت و برخورداری از لذت حلال). سفر کردن در حقيقت، بهره ‏گيرى از امكانات طبيعى و هم ‏نوايى با طبيعت است که هميشه سرشار از زيبايى، روح و روان آدمى را شاداب مى‏ سازد و در پى سلامت روح، جسم آدمى نيز با طراوت مى‏ شود.(20)
زیارت اولیای الهی:
یکی از تاثیر گذار ترین سفر ها، سفر به قصد زیارت اولیای الهی است. در اسلام زیارت اولیای الهی یکی از بهترین توشه های آخرت شمرده شده و بسیار مورد سفارش قرار گرفته است. امام صادق(علیه السلام)‏ از قول پيامبر(صلى اللَّه عليه و آله) نقل مى‏ كند: «مَنْ أَتَانِي زَائِراً وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِي وَ مَنْ وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِي وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ»(21)؛ (هر كس به قصد زيارت من بيايد، شفاعت من بر او واجب می شود و کسی که شفاعت من شامل حال وی شود بهشت بر او واجب می شود).(22) امام رضا(علیه السلام) درباره زیارت امامان معصوم(علیهم السلام) می فرمایند: «إِنَّ لِكُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِي عُنُقِ أَوْلِيَائِهِ وَ شِيعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ زِيَارَةَ قُبُورِ هِمْ‏ فَمَنْ زَارَهُمْ رَغْبَةً فِي زِيَارَتِهِمْ‏ وَ تَصْدِيقاً بِمَا رَغِبُوا فِيهِ كَانَ أَئِمَّتُهُمْ شُفَعَاءَ هُمْ يَوْمَ الْقِيَامَة»(23)؛ (هر امامى را بر گردن دوستان و شيعيانش پيمانى هست، و از علامات و موجبات كمال وفاء به آن پيمان، زيارت قبور ايشان است، پس كسانى كه از سر رغبت و شوق به زيارتشان، و براى اثبات صدق رغبت و شوق خود ايشان را زيارت كنند، أئمّه‏ ايشان در روز قيامت شفيع آنها خواهند بود). در منابع معتبر روایات از این دست فراوان هستند که مؤمنین را ترغیب و تشویق به زیارت می کند.
کسب تجربه، دانش و معارف دین:
سفر کردن جهت کسب مهارت و دانش اندوزی در کلام پیشوایان دین بسیار به چشم می خورد و روایات در این باره فراوان است؛ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «مَنْ سَلَكَ طَرِيقاً يَطْلُبُ فِيهِ عِلْماً سَلَكَ اللَّهُ بِهِ‏ طَرِيقاً إِلَى الْجَنَّةِ وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ رِضًا بِهِ‏ وَ إِنَّهُ يَسْتَغْفِرُ لِطَالِبِ الْعِلْمِ مَنْ فِي السَّمَاءِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ حَتَّى الْحُوتِ فِي الْبَحْرِ وَ فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَى الْعَابِدِ كَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلَى سَائِرِ النُّجُومِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ وَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِينَاراً وَ لَا دِرْهَماً وَ لَكِنْ وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِر»(24)؛ (كسى كه در راهى رود كه در آن دانشى کسب کند خدا او را به بهشت رهنمون می شود، همانا، فرشتگان با خرسندى بالهاى خويش برای طالب علم می گسترانند و اهل زمين و آسمان و حتی ماهيان دريا براى دانشجو طلب آمرزش می کنند و برترى عالم بر عابد مانند برترى ماه شب چهارده است بر ستارگان ديگر...). رسول گرامی اسلام در بیانی دیگر سفر را موجب سود دهی و آگاهی بیشتر می داند: ‏«سَافِرُوا فَإِنَّكُمْ إِنْ لَمْ تَغْنَمُوا مَالًا أَفَدْتُمْ عَقْلًا»(25)؛ (سفر کنید زیرا اگر مالی در سفر به دست نیاوردید، به حتم اندیشه شما زیاد خواهد شد).
برخی مواقع لازم است جهت فراگیری علم و دانش، انسان مسافت های طولانی را طی کند و رنج سفر را به جان بخرد. لذا امام علی(علیه السلام) در این باره می فرمایند: «اطْلُبُوا الْعِلْمَ‏ وَ لَوْ بِالصِّينِ»(26)؛ (علم را یاد بگیرید حتی اگر در چین باشد [یعنی اگر برای یاد گیری علم مجبور باشید این مسافت طولانی را طی کنید، این کار را انجام دهید]‏). ‏
همچنین امیر المؤمنین(علیه السلام) در دیوان اشعار خود برای مسافرت پنج فایده بر می شمارد که دانش افزایی یکی از آنهاست:
تَغَرَّبْ عَنِ الْأَوْطَانِ فِي طَلَبِ الْعُلَى وَ سَافِرْ فَفِي الْأَسْفَارِ خَمْسُ فَوَائِدَ
تَفَرُّجُ هَمٍّ وَ اكْتِسَابُ مَعِيشَةٍ وَ عِلْمٌ وَ آدَابٌ وَ صُحْبَةُ مَاجِدٍ
فَإِنْ قِيلَ فِي الْأَسْفَارِ ذُلٌّ وَ مِحْنَةٌ وَ قَطْعُ الْفَيَافِي وَ ارْتِكَابُ الشَّدَائِدِ
فَمَوْتُ الْفَتَى خَيْرٌ لَهُ مِنْ مَعَاشِهِ‏ بِدَارِ هَوَانٍ بَيْنَ وَاشٍ وَ حَاسِدٍ. (27)
براى كسب بلند مرتبگى از وطن خود دور شو و سفر كن كه در مسافرت پنج فايده است: برطرف شدن اندوه، بدست آوردن روزى و دانش و آداب زندگى، و هم‏نشينى با بزرگواران. گویند در سفر رنج و آزمون است و بریدن بیابان.ها و دیدن سختی هاست. مرد را مرگ بهتر است تا آنکه در خانه خواری و در میان سخن چینان و رشک بران به سرآرد.