مقدمه
بی شک عبادت شورانگیز و ملکوتی امام حسین(علیه السلام) در ظهر عاشورا، یکی از زیباترین جلوه ­های نیایش به درگاه پروردگار متعال است، نماز باشکوهی که در هنگام نبرد تاریخ ساز کربلا و علی­رغم وجود موانع و محدودیت­ ها به وقوع پیوست که نشان از دلبستگی شدید آن حضرت به راز و نیاز با معبود و گواه این حقیقت تابناک که حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) برای عاشقان به نماز، اسوه و الگویی کامل از عبودیت و بندگی است که باید همیشه به ایشان اقتدا نمود، از این رو در این نگاشته با بهره گیری از اندیشۀ ژرف­اندیشانۀ حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله)، جایگاه عبودیت و بندگی در حماسۀ عاشورا به مخاطبان گرامی ارائه می­گردد:
تأملی در حقیقت مفهوم عبودیّت
در آراء و اندیشه ­های حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مد ظله) مفهوم «عبوديّت‏» به عنوان نهايت اوج تكامل روح يك انسان و قرب او به خدا و تسليم مطلق در برابر ذات پاك پروردگار تبیین شده است، عبادتی که تنها بر ركوع و سجود و قيام و قعود منحصر نيست، بلكه تسليم بى‏قيد و شرط در برابر كمال مطلق و ذات بى‏مثالش روح عبادت را متبلور ساخته است، عبودیّتی كه از هر عيب و نقص مبرّاست،[1]و گوهرى است كه ربوبيّت در درون آن نهفته شده است».[2]
حماسۀ عاشورا؛ عالی­ ترین درجۀ عبودیت حق
مرجع عالی­قدر جهان تشیع حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در تبیین فرهنگ عبودیت در کربلا فرمودند: تاریخ بشر كمتر حادثه‏ اى را همانند حادثه عاشوراى سال 61 هجرى با پى­آمده اى گسترده ‏اش به خود ديده و كمتر تاريخ ‏سازانى همچون تاريخ سازان كربلا را به ياد مى‏ آورد. اين حادثه همچون سكّه‏ اى داراى دو روى كاملًا متفاوت و متمايز از يكديگر است؛ يك روى آن، خيانت، بى‏ وفايى، ناجوانمردى، ستمگرى، پليدى، قساوت، بى‏ وفايى، بى‏ رحمى و مهمان ‏كشى؛ و روى ديگر آن، وفادارى، جانبازى، جوانمردى، شهامت، ستم ‏ناپذيرى، صبر، تسليم در برابر قضاى الهى و عبوديّت‏ حق در عالى‏ ترين درجه آن است.[3]
حبّ عبادت و بندگی رمز تجلّی عبودیت
مرجع عالی قدر جهان تشیع عشق علاقه و حب ذاتی به عبادت و راز و نیاز به پروردگار را از جمله جلوه ­های بی­ نظیر و استثنایی واقعۀ کربلا معرفی نمودند و فرمودند: در عصر روز تاسوعا و پس از صدور فرمان حمله عمربن سعد براى گرفتن بيعت اجبارى و يا كشتن امام و يارانش، امام(علیه السلام) به برادرش عباس(علیه السلام) خطاب نمود و فرمود؛ اى عبّاس! جانم به فدايت برو و چنانچه توانستى از آنان بخواه كه جنگ را تا سپيده دم فردا به تأخير بياندازند و يك امشب را مهلت بگير، تا در اين شب به درگاه خداوند نماز بگذاريم و به راز و نياز و استغفار بپردازيم. خدا مى ‏داند كه من نمازِ براى او و تلاوت كتابش (قرآن) و راز و نيازِ فراوان و استغفار را دوست دارم».[4]
عبودیت؛ شاخصۀ کلیدی تمایز حق از باطل
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مد ظله) در تبیین معارف عبادی ناب در شب عاشورا اینگونه می­ فرماید؛ آرى در كربلا دو لشكر در برابر هم قرار گرفتند كه يكى از پاك‏ ترين و خالص ‏ترين سلالۀ آدم بود و ديگرى از خبيث‏ ترين و كثيف‏ ترين اعوان شيطان. يك لشكر شبى را مهلت مى‏ خواست تا در واپسين ساعات زندگى با خداى خود خلوت كند، و با راز و نياز او خود را آماده لقاء اللَّه در بهترين حالات سازد، و ديگرى مى‏ رفت تا آخرين نمونه‏ هاى انحطاط و پستى و رذالت را در برابر كسى كه يادگار بزرگترين پيغمبر خداست به نمايش بگذارد.[5]
حال با این تفاسیر باید گفت صحنه كربلا از اين نظر استثنايى بود. شب عجيبى بود! صداى زمزمه مناجات ياران امام(علیه السلام) كه به پيروى پيشوايشان سر داده بودند، فضاى كربلا را پر كرده بود. گويى آواى فرشتگان در عرش الهى بود يا صداى تسبيح خازنان بهشت؛ در آن محيط روحانى بى نظير، دل­ها به عشق شهادت مى‏ طپيد و در انتظار سپيده دم، لحظه شمارى مى‏ كردند.[6]
نماز ظهر عاشورا؛ معنی واقعی عبودیّت
مرجع عالی قدرجهان تشیع در تبیین زیباترین و پرمفهوم­ ترین شاخصۀ عبودیّت در واقعۀ کربلا اینچنین فرمودند؛ ابوثمامۀ صائدى‏ در ظهر روز عاشورا به محضر امام عليه السلام آمد و عرض كرد: اى اباعبداللَّه! جانم به فدايت، دوست دارم چون خداوند را ملاقات مى‏ كنم، اين آخرين نماز را- كه وقتش رسيده است- با تو خوانده باشم.[7] امام عليه السلام سر به سوى آسمان برداشت و فرمود:«ذَكَّرْتَ الصَّلاةَ، جَعَلَكَ اللَّهُ مِنَ الْمُصَلِّينَ الذَّاكِرينَ! نَعَمْ، هذا أَوَّلُ وَقْتِها؛ نماز را به يادآوردى، خداوند تو را از نمازگزاران قرار دهد. آرى، اكنون وقت فضيلت نماز است».[8]لذا بعضى از ياران جلو امام ايستادند و سينه را سپر كردند وامام آخرين نماز خود را در زير تيرهاى دشمن خواند!.[9]،[10]
معظم له در توصیف جلوه­ های عبودیت و بندگی در نماز ظهر عاشورا فرمودند: اين نماز تاريخى و بى نظير، روح نماز را زنده كرد و مفهوم نماز را براى راهيان راه حق آشكار ساخت و معنى واقعى عبوديّت‏ و پاكبازى در راه معبود را نشان داد، و قلم سرخ بر معبودهاى خيالى و بت‏ هاى شيطانى دنياپرستان و بندگان زر و زور كشيد، و اگر امروز از مأذنه‏ هاى بلند شهرها صداى تكبير و اذان بلند است به بركت آن نماز و اذان است و چه زيباست كه در اين سال‏ها، دسته‏ جات عزادارى به هنگام ظهر عاشورا در هر كوى و برزن و هر مكانى هستند، توقّف مى‏كنند و نماز بجا مى‏ آورند.[11]
آخرين مناجات‏
معظم له هم چنین در تبیین رفتار شناسی عبادی و اهتمام بی حد و حصر امام حسین(علیه السلام) به تداوم عبودیت و بندگی در همۀ احوالات حتی در واپسین لحظات عمر شریفشان فرمودند؛ امام عليه السلام در آخرين لحظات عمر گران­بهايش با خداى خود چنين مناجات مى‏كرد:«خدايا! اى بلند جايگاه! بزرگ جبروت! سخت توانمند (در كيفر و انتقام)! بى نياز از مخلوقات! صاحب كبريايى گسترده! بر هر چه خواهى قادرى! رحمتت نزديك! پيمانت درست! داراى نعمت سرشار! بلايت نيكو!هر گاه تو را بخوانند نزديكى! بر آفريده‏ ها احاطه دارى! توبه‏ پذير توبه كنندگانى! بر هر چه اراده كنى توانايى! و به هر چه بخوانى مى‏رسى!.... حاجتمندانه تو را مى ‏خوانم و نيازمندانه به تو مشتاقم و هراسانه به تو پناه مى‏برم و با حال حزن به درگاه تو مى‏ گريم و ناتوانمندانه از تو يارى مى‏ طلبم تنها بر تو توكّل مى‏ كنم... .[12]
معظم له در توصیف این معارف ناب عاشورایی در مسر تحقق کمال عبودیت فرمودند؛ به راستى كه چه زيبا و پر محتوا، و چقدر آموزنده است اين مناجات‏ كه در واپسين ساعات عمر امام عليه السلام با بدنى خونين و مجروح و در ميان اندوه عميق از دست دادن ياران و عزيزان، و آينده نگران كننده همسر و دختران و بازماندگان، بر زبان مبارك آن حضرت جارى شد! معارف الهيه و بالاترين درجه رضا و تسليم در كلمات آن موج مى‏ زند؛ نه شكوه‏اى، نه بى‏تابى، نه اظهار عجز وناتوانى، و نه ابراز يأس و ناخشنودى ابداً در آن ديده نمى‏ شود. همه جا سخن از صبر و شكيبايى و رضا و تسليم در برابر قادر متعال و خداوند لايزال است. آفرين و هزاران آفرين از سوى خدا بر تو باد اى پيشواى آزادگان![13]
سخن آخر
معظم له در خاتمه با اذعان به پیوند ناگسستنی نماز و تحقق عبودیت و بندگی فرمودند؛ نماز بهترين وسيله ارتباط با خدا، عالى‏ ترين نمود بندگى و روشن‏ ترين نشانه عبوديّت‏ بنده در برابر معبود است‏، زیرا بارزترين نشانه ‏هاى عبوديّت‏ و خضوع در پيشگاه پروردگار متبلور می­گردد ‏[14] این که ظهر عاشورا امام حسین علیه السلام نماز جماعت خواندند، این حرکت دربردارنده این پیام است که نماز را باید در سخت ­ترین شرایط هم به پا داریم،[15] لذا اقامه نماز جماعت در ظهر عاشورا كار بسیار مهمی است و به یقین امام حسین (علیه السلام) از چنین عزاداری خشنود خواهد بود، بنابراین وعّاظ و مدّاحان محترم بايد وقت نماز را رعايت نموده و در وقت نماز برنامه‏ اى جز نماز نداشته باشند.[16]