مواعظ الحسين عليه السلام در آثار آيت الله العظمی مکارم شيرازی

به کوشش حجت الاسلام احمد حيدری

هركه بخشش كرد، سرورى يافت و هركه بخل ورزيد، فرومايه شد

«امام حسين عليه السّلام در ضمن خطبه ای می فرمايند: ... هان اى مردم! هر كه بخشش كرد، سرورى يافت و هر كه بخل ورزيد، فرومايه شد. همانا بخشنده ‌ترين مردم كسى است كه به کسی مالی بخشد که اميد آن را ندارد؛ أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ جَادَ سَادَ وَ مَنْ بَخِلَ رَذُلَ وَ إِنَّ أَجْوَدَ النَّاسِ مَنْ أَعْطَى مَنْ لَا يَرْجُوهُ».[1]

جود و سخاوت‏

جود و سخاوت‏ در مقابل‏ «بخل» تعریف می شوند. غالباً در يك معنى استعمال مى‏ شوند، ولى گاه از بعضى كلمات استفاده مى ‏شود كه‏ «جود» مرحله بالاتر از «سخاوت» است. زيرا در تعريف‏ «جود» گفته ‏اند: «بخشش بدون درخواست است كه در عين حال، انسان بخشش خود را كوچك بشمارد». گاه گفته ‏اند: «جود، خوشحال شدن از درخواست مردم و شادگشتن به هنگام بخشش است». بعضى نيز گفته ‏اند: «جود بخششى است كه انسان مال را مال خدا بشمرد و سائل را بنده خدا بداند و خودش را در اين ميان واسطه ببيند»؛ در حالى كه‏ «سخاوت» معنى وسيع ‏ترى دارد و هرگونه بذل و بخشش را شامل مى ‏شود.

بعضى نيز گفته ‏اند: «كسى كه بخشى از اموال خود را ببخشد و بخش ديگر را براى خود بگذارد، صاحب سخاوت است و كسى كه اكثر آن را ببخشد و مقدار كمى را براى خود بگذارد، داراى جود است». مطابق تمام اين تعريفها «جود» مرحله بالاتر از «سخاوت» است. به هر حال‏ «جود» و «سخاوت» از فضايل مهم اخلاقى است.[2]

سخاوت در روايات اسلامى

در روايات اسلامى تعبيرات بسيار والايى درباره‏ «جود» و «سخا» ديده مى‏ شود كه در نوع خود كم نظير است. روايات زير نمونه هايى است كه از ميان احاديث فراوانى گلچين شده است:

1. در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است: «السَّخاءُ خُلْقُ اللّهِ الاَعْظَمُ‏؛[3] سخاوت، اخلاق بزرگ الهى است». در واقع تمام سخاوتها در وجود ذى جود پروردگار متجلّى است، زيرا هر چه داريم از اوست. نعمت هاى گوناگون، زمين و آسمان، حيات وجود ما، همه از اوست و هرجا سخاوتى است از سخاوت او سرچشمه گرفته است؛ زيرا اگر او مواهبى به ما نمى ‏بخشيد، ما توان بخشش را نداشتيم؛ حتّى صفت جود و بخشش نيز از مواهب اوست.

2. حضرت على عليه السلام در مورد اهمّيّت‏ «سخاوت» به نكته لطيفی اشاره مى‏ فرمايند: «غَطُّوا مَعَايِبَكُمْ‏ بِالسَّخَاءِ فَإِنَّهُ سَتْرُ الْعُيُوبِ‏؛[4] عيوب خويش را با سخاوت بپوشانيد؛ زيرا سخاوت پوشاننده عيب هاست».

3. باز در تعبيرى ديگر از همان امام همام آمده است: «السَّخَاءُ يُمَحِّصُ الذُّنُوبَ وَ يَجْلِبُ مَحَبَّةَ الْقُلُوب؛[5] سخاوت، گناهان را پاك مى ‏كند و دلها را به سوى سخاوت كننده فرا مى‏ خواند». اين تعبير نشان مى ‏دهد كه‏ «سخاوت» كفّاره بسيارى از گناهان است!

4. امیر مؤمنان عليه السلام درباره تأثير عميق محبّت در جلب قلبها مى ‏فرمايند: «مَا اسْتُجْلِبَتِ الْمَحَبَّةُ بِمِثْلِ السَّخَاءِ وَ الرِّفْقِ وَ حُسْنِ الْخُلُق‏؛[6] با هيچ چيزى مانند سخاوت و مدارا كردن و حسن خلق، جلب محبت نمى شود».

5. رسول خدا صلى الله عليه و آله در حديثى دیگر مى ‏فرمايند: «السَّخِيُ‏ قَرِيبٌ‏ مِنَ‏ اللَّهِ‏ قَرِيبٌ‏ مِنَ النَّاسِ قَرِيبٌ مِنَ الْجَنَّة؛[7] سخاوتمند نزديك به خدا، نزديك به مردم و نزديك به بهشت است».

از مجموع احاديث بالا، ارزش و اهمّيّت فوق العاده‏ «سخاوت» در كلام پيشوايان اسلام مشخّص مى ‏شود و نشان مى ‏دهد كه كمتر فضيلتى با آن برابرى مى ‏كند.[8]

آثار و پيامدهاى سخاوت‏

آثار مثبت‏ «سخاوت» در زندگى فردى و اجتماعى انسان كه با تجربه ثابت شده و يا در احاديث اسلامى به آن اشاره گرديده است، بسيار زياد است، به عنوان نمونه:

1. از روايات متعددى استفاده مى‏ شود و تجربيات روزانه نيز آن را تأييد مى‏ كند كه‏ «سخاوت» محبّت دوست و دشمن را جلب مى‏ كند، بر عدد دوستان مى ‏افزايد و از دشمنان مى ‏كاهد.

2. «سخاوت» پوششى براى عيوب انسان ‏هاست و به اين ترتيب، آبروى انسان را حفظ مى‏كند.

3. «سخاوت» در عين اين كه ثمره درخت عقل است، بر عقل و خرد انسان مى ‏افزايد.

4. «سخاوت» فاصله طبقاتى جامعه را كم مى‏ كند و از اين طريق ناهنجاری هاى ناشى از فاصله طبقاتى را از بين مى ‏برد و يا كاهش مى ‏دهد و از اين طريق پيوندهاى اجتماعى را محكم مى ‏سازد.

5. «سخاوت» مدافعان انسان را زياد مى‏ كند و آبروى او را محفوظ مى ‏دارد و دشمنان و بدخواهان را عقب مى ‏راند؛ اميرمؤمنان عليه السلام در اين باره مى ‏فرمايند: «الْجُودُ حَارِسُ‏ الْأَعْرَاضِ؛[9] جود و بخشش آبروى انسان را حفظ مى ‏كند».

6. جود و «سخاوت»، آثار معنوى فوق العاده‏اى نيز دارد؛ به همين دليل از صفات انبيا شمرده شده؛ اين فضيلت حتى اگر در افراد بى ايمان باشد، به حال آنها مفيد و سودمند است. از رسول خدا(ص) نقل شده است كه به فرزند حاتم طائى به نام‏ «عُدَىْ» فرمود: «دُفِعَ عَنْ أَبِيكَ الْعَذَابُ الشَّدِيدُ لِسَخَاءِ نَفْسِهِ؛[10]عذاب شديد از پدرت به خاطر سخاوتش برداشته شد».[11]

بخل و امساك‏

نعمتها و مواهبى كه پروردگار در اختيار انسان ‏ها گذاشته، در بسيارى از موارد، بيش از نياز آنهاست، به گونه ‏اى كه مى ‏توانند ديگران را نيز در آن سهيم كنند، بدون آن كه زيانى به زندگى خودشان برسد؛ ولى گروهى به خاطر صفت رذيله‏ «بخل» از اين كار امتناع ورزيده و هيچ كس را در اين مواهب خدادادى سهيم نمى‏ كنند. گاه نيز با نمايش ثروت و قدرت به محرومان، نمك بر جراحات قلبشان پاشيده و گويى از اين كار زشت و غير انسانى خويش لذّت هم مى ‏برند. گاه اين صفت با «انحصارطلبى» و «خود برتر بينى» و «حرص و آز» نيز آميخته شده و زشتى آن را چند برابر مى‏ كند.

اگر نگاهى به جهان آفرينش بيندازيم، همه جا سخاوت و انفاق و بذل و بخشش را مشاهده مى ‏كنيم. خورشيد دائم مى‏ سوزد و بخشى از وجودش را تبديل به نور و حرارت مى‏كند و آن را به تمام منظومه شمسى مى ‏رساند و با نور و گرماى خود به همه مخلوقات، زندگى می بخشد.

زمين با انواع مواهبى كه در دل دارد، از مواد غذايى گرفته تا معادن گران بها و آب‏هاى زيرزمينى، همه را رايگان در اختيار بشر نهاده و سخاوتمندانه انسان را يارى مى ‏دهد. ساير موجودات جهان نيز هر كدام دست‏ هاى سخاوتمند خود را سوى انسانها گشوده ‏اند تا سخاوت خويش را نشان دهند.

در وجود يك انسان نيز همين مسئله حكم فرماست؛ قلب، دستگاه تنفس، معده، چشم، گوش، دست و پا هيچ كدام تنها براى خودشان كار نمى‏ كنند و هرگز در خدمت به ساير اجزاء بدن، «بخل» نمى ‏ورزند، بلكه آنچه را كه دارند سخاوتمندانه در ميان خود و تمام سلول هاى بدن تقسيم مى ‏كنند.

در جهانى كه همه جا «سخاوت» حكم فرماست، آيا جايى براى انسان بخيل وجود دارد؟ آيا ناهماهنگى با عالم هستى او را به فساد و مرگ نمى ‏كشاند؟[12]

بخل در آينه روايات اسلامى‏

در احاديث اسلامى، روايات تكان دهنده‏اى درباره‏ «بخل» ديده مى‏ شود، از جمله:

1. رسول خدا صلى الله عليه و آله در حديثى مى ‏فرمايند: «الْبَخِيلُ بَعِيدٌ مِنَ اللَّهِ بَعِيدٌ مِنَ النَّاسِ قَرِيبٌ مِنَ النَّار؛[13]بخيل از خدا دور است، از مردم نيز دور است و به آتش دوزخ نزديك است».

2. امام اميرمؤمنان على عليه السلام مى ‏فرمايند: «النَّظَرُ إِلَى الْبَخِيلِ يُقْسِي الْقَلْبَ؛[14] نگاه كردن به بخيل، انسان را سنگدل مى‏ كند». اين تعبير نشان مى ‏دهد كه باطن بخيلان آن قدر تاريك و آلوده است كه بازتاب آن در چهره آنان، سبب سنگدلى نگاه كننده مى ‏شود.

3. پيامبر صلى الله عليه و آله در حديث ديگرى مى ‏فرمايند: «الشُّحُ وَ الايمانُ لايَجْتَمِعانِ في قَلْبٍ‏ واحِدٍ؛[15]بخل و حرص با ايمان در يك قلب جمع نمى ‏شود».

4. امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «جَاهِلٌ سَخِيٌّ أَفْضَلُ مِنْ نَاسِكٍ بَخِيلٍ؛[16]جاهل با سخاوت، برتر از عابد بخيل است». اين حديث بيانگر آن است كه‏ «بخل» آثار عبادت را نيز از ميان مى ‏برد.[17]

آثار و پيامدهاى بخل‏

در ميان صفات نكوهيده و رذايل اخلاقى كمتر صفتى به اندازه‏ «بخل» مشكل آفرين بوده و هست و پيامدهاى سوء داشته و دارد. در اين رابطه نيز در روايات اسلامى اشاره ‏هايى شده است كه اجمالًا در ذيل مطرح مى ‏نماييم:

1. حضرت على عليه السلام مى‏ فرمايند: «الْبَخِيلُ يَسْمَحُ مِنْ عِرْضِهِ بِأَكْثَرَ مِمَّا أَمْسَكَ مِنْ عَرَضِهِ؛[18]بخيل بيش از آنچه كه از متاع دنيا براى خود نگهدارى مى‏ كند، از عرض و آبروى خود مى ‏بخشد».

2. بخيل دوستانش را از دست مى ‏دهد و در زندگى در برابر انبوه مشكلات غريب و تنها مى ‏ماند. امير مؤمنان على عليه السلام در اين رابطه مى ‏فرمايند: «لَيْسَ لِبَخِيلٍ حَبِيبٌ؛[19]بخيل يار و دوست ندارد!».

3. «بخيل»، هميشه زحمت مى ‏كشد و ثمره كارش را وارثانش مى ‏برند؛ در دنيا بر خود سخت مى ‏گيرد و در آخرت نيز گرفتاريش به خاطر اندوختن اموال فراوان، زياد است. حضرت على عليه السلام مى ‏فرمايند: «الْبَخيلُ خَازِنٌ لِوَرَثَتِهِ؛[20]بخيل خزانه ‏دار ورثه خويش است.

4. هنگامى كه‏ «بخل» انسان شدت مى‏ يابد، نسبت به خويشتن هم بخيل مى ‏شود و آسايش زندگى ‏اش از بين مى ‏رود؛ زيرا، هميشه در فكر حفظ اموال خويش و افزودن آن است. احاديث اسلامى اشارات زيبايى به اين مسئله دارد، از جمله اميرمؤمنان على عليه السلام مى‏ فرمايند: «عَجِبْتُ لِلشَّقِيِّ الْبَخِيلِ يَتَعَجَّلُ الْفَقْرَ الَّذِي مِنْهُ هَرَبَ وَ يَفُوتُهُ الْغِنَى الَّذِي إِيَّاهُ طَلَبَ فَيَعِيشُ فِي الدُّنْيَا عَيْشَ الْفُقَرَاءِ وَ يُحَاسَبُ فِي الْآخِرَةِ حِسَابَ الْأَغْنِيَاءِ؛[21]از بخيل بدبخت در شگفتم! به سرعت سوى فقر پيش مى ‏رود كه از آن مى ‏گريزد و غنا و بى ‏نيازى را كه مى ‏طلبد، از دست مى ‏دهد؛ در دنيا فقيرانه زندگى مى‏ كند و در آخرت بايد حساب اغنيا را بپردازد».

از رسول خدا صلى الله عليه و آله نیز نقل شده است که: «أَقَلُّ النَّاسِ رَاحَةً الْبَخِيلُ؛[22]آرامش و آسايش بخيل از تمام مردم كمتر است».

5. «بخل» گاهی گرفتار حالات روانى زشت و سوء ظن ‏هاى شديد نسبت به اطرافيان خود مى ‏شود؛ مثلًا مى ‏پندارد كه مردم چشم طمع در اموال او دوخته ‏اند و با حسادت و عداوت به او مى ‏نگرند.

6. «بخل» موجب بدنامى و سوء شهرت و لعن و نفرين مردم مى ‏شود؛ همان گونه كه اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند: «بِالْبُخْلِ تَكْثُرُ الْمَسَبَّةُ؛[23]به خاطر بخل، بدگويى و دشنام مردم زياد مى‏ شود».

7. «بخل» جامع بسيارى از اخلاق رذيله و صفات نكوهيده است و بسيارى از رذايل اخلاقى از آن نشأت مى ‏گيرد؛ مانند سوء ظن، حسد، ترس، جبن، قساوت قلب، از دست دادن اخلاص نيت و صفاى باطن. حضرت على عليه السلام مى ‏فرمايند: «الْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِئِ الْعُيُوبِ وَ هُوَ زِمَامٌ يُقَادُ بِهِ إِلَى كُلِّ سُوء؛[24]بخل جامع تمام عيبها و زمامى است كه انسان را به هر بدى مى‏ كشد».[25]