مواعظ الحسين عليه السلام در آثار آيت الله العظمی مکارم شيرازی

به کوشش حجت الاسلام احمد حيدری

آفریدگان را نیافریدیم، مگر برای ...

روزى امام حسين عليه السلام‏ به اصحاب خود فرمود: اى مردم! خدای تعالی خلق ننموده است بندگان را مگر از براى آنكه او را بشناسند، و چون او را شناختند عبادتش كنند، و چون او را عبادت نمودند، از عبادت غير او بى ‏نياز شوند؛ «أَيُّهَا النَّاسُ! إِنَ‏ اللَّهَ‏ جَلَّ ذِكْرُهُ‏ مَا خَلَقَ‏ الْعِبَادَ إِلَّا لِيَعْرِفُوهُ‏، فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ، فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَةِ مَنْ سِوَاهُ ...».[1]

از مهمترين سؤالاتى كه هر كس از خود مى ‏پرسد اين است كه «هدف آفرينش انسانها و آمدن به اين جهان چيست»؟ پاسخ اين سوال را از قرآن و احاديث اهل بيت عليهم السلام جويا می شويم.

هدف خلقت انسان از ديدگاه قرآن‏

خداوند در ضمن آيات 56-58 سوره ذاريات می فرمايد: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ * ما أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ * إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ؛ من جن و انس را نيافريدم جز براى اينكه عبادتم كنند * هرگز از آنها نمى ‏خواهم كه به من روزى دهند، و نمى‏ خواهم مرا اطعام كنند * خداوند روزى دهنده و صاحب قوت و قدرت است».

آيات فوق به سؤال مطرح و همگانى نوع بشر با تعبيرات فشرده و پرمحتوايى پاسخ مى‏ گويد.[2]

توضيح اينکه: بدون شك هر فرد عاقل و حكيمى كه كارى انجام مى ‏دهد هدفى براى آن در نظر دارد، و از آنجا كه خداوند از همه عالم تر و حكيم تر است بلكه با هيچ كس قابل مقايسه نيست، اين سؤال پيش مى‏ آيد كه او چرا انسان را آفريد؟ آيا كمبودى داشت كه با آفرينش انسان بر طرف مى ‏شد؟! آيا نيازى داشته كه ما را براى پاسخگويى به آن آفريده است؟! در حالى كه مى‏ دانيم وجود او از هر جهت كامل و بى نهايت و غنى بالذات است.

طبق مقدمه اول بايد قبول كنيم كه او هدفى داشته، و طبق مقدمه دوم بايد بپذيريم كه هدف او از آفرينش انسان چيزى نيست كه بازگشت به ذات پاكش كند. در نتيجه بايد اين هدف را در بيرون ذات او جستجو كرد؛ هدفى كه به خود مخلوقات بازمى ‏گردد، و مايه كمال خود آنها است. اين از يك سو.[3]

از سوى ديگر در آيات قرآن تعبيرهاى مختلفى در باره هدف آفرينش انسان شده است.

در يك جا مى‏ خوانيم: «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا؛[4] او كسى است كه مرگ و زندگى را آفريد تا شما را آزمايش كند كدامين نفر بهتر عمل مى‏ كنيد»؟ در آیه مساله آزمايش و امتحان انسانها از نظر «حسن عمل» به عنوان يك هدف معرفى شده است.

و در آيه ديگر آمده است: «اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عِلْماً؛ خداوند كسى است كه هفت آسمان را آفريده و از زمين نيز مانند آن خلق كرده است، فرمان او در ميان آنها نازل مى‏ شود تا بدانيد خداوند بر هر چيز توانا است، و علم او به همه موجودات احاطه دارد».[5] و در اينجا «علم و آگاهى از قدرت و علم خداوند»، به عنوان هدفى براى آفرينش آسمانها و زمين و آنچه در آنها است، ذكر شده است.

در آيه ديگر مى ‏خوانيم: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ * إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ‏؛[6] اگر پروردگارت مى ‏خواست همه مردم را امت واحده (بدون هيچگونه اختلاف) قرار مى ‏داد، ولى آنها همواره مختلفند * مگر آنچه پروردگارت رحم كند و براى همين (رحمت) آنها را آفريده». بر طبق اين آيه «رحمت الهى» هدف اصلى آفرينش انسان است.

اما آيات مورد بحث ما تنها روى مسأله عبوديّت و بندگى تكيه مى ‏كند، و با صراحت تمام آن را به عنوان هدف نهايى آفرينش جن و انسان معرفى مى ‏نمايد.

اندكى تامل در مفهوم اين آيات، و آنچه مشابه آن است، نشان مى ‏دهد كه هيچ تضاد و اختلافى در ميان آنها نيست، در واقع بعضى هدف مقدماتى، بعضى متوسط و بعضى هدف نهايى ‏اند و بعضى نتيجه آن.

هدف اصلى همان «عبوديت» است كه در آيات مورد بحث به آن اشاره شده، و مساله «علم و دانش» و «امتحان و آزمايش» اهدافى هستند كه در مسير عبوديت قرار مى ‏گيرند، و «رحمت واسعه خداوند» نتيجه اين عبوديت است.

به اين ترتيب روشن مى‏ شود كه ما همه براى عبادت پروردگار آفريده شده‏ ايم، اما مهم اين است كه بدانيم حقيقت «عبادت» چيست؟  آيا تنها انجام مراسمى مانند ركوع و سجود و قيام و قعود و نماز و روزه منظور است؟ يا حقيقتى است ما وراى اينها؟ هر چند عبادات رسمى نيز همگى واجد اهميّت هستند.

براى يافتن پاسخ اين سؤال بايد روى واژه «عبد» و «عبوديت» تكيه كرد و به تحليل آنها پرداخت.

«عبد» از نظر لغت عرب به انسانى مى ‏گويند كه سر تا پا تعلق به مولا و صاحب خود دارد، اراده ‏اش تابع اراده او، و خواستش تابع خواست او است. در برابر او مالك چيزى نيست، و در اطاعت او هرگز سستى به خود راه نمى‏ دهد.

و به تعبير ديگر «عبوديت» آن گونه كه در متون لغت آمده، اظهار آخرين درجه خضوع در برابر معبود است، و به همين دليل تنها كسى مى ‏تواند معبود باشد كه نهايت انعام و اكرام را كرده است و او كسى جز خدا نيست.

بنابراين عبوديت نهايت اوج تكامل يك انسان و قرب او به خدا است.

عبوديت نهايت تسليم در برابر ذات پاك او است.

عبوديت اطاعت بى قيد و شرط و فرمانبردارى در تمام زمينه‏ هاست.

و بالآخره عبوديت كامل آن است كه انسان جز به معبود واقعى يعنى كمال مطلق نينديشد، جز در راه او گام بر ندارد، و هر چه غير او است فراموش كند، حتى خويشتن را!

و اين است هدف نهايى آفرينش بشر كه خدا براى وصول به آن ميدان آزمايشى فراهم ساخته و علم و آگاهى به انسان داده، و نتيجه نهايی آن نيز غرق شدن در اقيانوس «رحمت» او است.[7]

فلسفه آفرينش انسان‏ در حدیث اهل بیت عليهم السّلام

در حديثى از امام موسى بن جعفر عليه السلام آمده كه از حضرتش سؤال كردند، معنى اين سخن پيامبر چيست كه فرموده: «اِعْمَلُوا فَكُلٌّ مُيَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ؛ تا مى ‏توانيد عمل كنيد كه همه انسانها براى هدفى كه آفريده شده‏اند آمادگى دارند»؟

امام فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ لِيَعْبُدُوهُ وَ لَمْ‏ يَخْلُقْهُمْ‏ لِيَعْصُوهُ‏ وَ ذَلِكَ‏ قَوْلُهُ‏ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ، فَيَسَّرَ كُلَّا لِمَا خُلِقَ لَهُ، فَالْوَيْلُ لِمَنِ اسْتَحَبَّ الْعَمَى عَلَى الْهُدَى؛[8] خداوند بزرگ جن و انس را براى اين آفريده كه او را عبادت و اطاعت كنند، براى اين نيافريده است كه نافرمانيش نمايند، و اين همان است كه خداوند مى‏ فرمايد "وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ"‏، پس راه را براى رسيدن به اين هدف براى آنان آسان و هموار ساخته، بنابراین واى به حال كسانى كه چشم بر هم گذارند و نابينايى را بر هدايت ترجيح دهند».

اين حديث اشاره پر معنايى است به اين حقيقت كه چون خداوند انسانها را براى هدف تكاملى آفريده، وسائل آن را از نظر تكوين و تشريع فراهم ساخته و در اختيار او گذارده است.

پاسخ به يك سؤال‏

سؤال ديگرى كه در اينجا مطرح مى ‏شود اين است كه اگر خداوند بندگان را براى عبوديت آفريده است پس چرا گروهى راه كفر را پيش مى ‏گيرند؟ آيا ممكن است اراده خداوند از هدفش تخلف پذيرد؟

كسانى كه اين ايراد را مى ‏كنند در حقيقت اراده تكوينى و تشريعى را با هم اشتباه كرده‏ اند. زيرا هدف عبادت اجبارى نبوده، بلكه عبادت و بندگى توأم با اراده و اختيار است و در چنين زمينه ‏اى هدف به صورت آماده كردن زمينه ‏ها تجلى مى ‏كند. به عنوان مثال هنگامى كه گفته مى‏ شود من اين مسجد را براى نماز خواندن مردم درست كرده ‏ام، مفهومش اين است آن را آماده براى اين كار ساخته‏ ام، نه اينكه مردم را به اجبار به نماز وادارم.

به اين ترتيب خداوند اين انسان را آماده براى اطاعت و بندگى ساخته و هر گونه وسيله را اعم از عقل و عواطف و قواى مختلف را از درون و پيامبران و كتب آسمانى و برنامه‏ هاى تشريعى را از برون براى آنها فراهم نموده است.

مسلم است اين معنى در مؤمن و كافر يكسان است هر چند مؤمن از امكانات خود بهره‏ بردارى نموده و كافر ننموده است.[9]

بحث را با بازگویی حدیث امام حسین عليه السّلام خاتمه می دهیم که فرمودند: «خدای تعالی خلق ننموده است بندگان را مگر از براى آنكه او را بشناسند، و چون او را شناختند عبادتش كنند، و چون او را عبادت نمودند از عبادت غير او بى ‏نياز شوند».[10] در این حدیث شریف نیز هدف خلقت شناخت الهی، عبادت خداند و نیل به مقام توحید بر شمرده شده است.