مواعظ الحسين عليه السلام در آثار آيت الله العظمی مکارم شيرازی

به کوشش حجت الاسلام احمد حيدری

حقيقت مرگ؟

در حماسه ‏هاى روز عاشورا مى‏ خوانيم كه امام حسين عليه السلام روز عاشورا ياران خود را مخاطب ساخته فرمود:[1] «صَبْراً بَنِي الْكِرَامِ! فَمَا الْمَوْتُ‏ إِلَّا قَنْطَرَةٌ تَعْبُرُ بِكُمْ عَنِ الْبُؤْسِ وَ الضَّرَّاءِ إِلَى الْجِنَانِ الْوَاسِعَةِ وَ النَّعِيمِ الدَّائِمَةِ، فَأَيُّكُمْ يَكْرَهُ أَنْ يَنْتَقِلَ مِنْ سِجْنٍ إِلَى قَصْرٍ؟؛ استقامت كنيد اى بزرگ زادگان! چرا كه مرگ فقط پلى است كه شما را از ناراحتى ‏ها و رنج ‏ها به سوى باغ ‏هاى وسيع و نعمت ‏هاى جاويدان بهشت عبور مى ‏دهد، كدام يك از شما ناخشنوديد كه از زندانى به قصرى منتقل شويد؟».

اين سخن را امام‏ حسين‏ عليه السلام در حالى بيان فرمود كه هر قدر دايره محاصره او و لشكريانش تنگ تر و مشكلات ميدان جنگ شديدتر مى‏ شد، چهره‏ هايى برافروخته ‏تر و حالتى آرام تر داشتند.

در اينجا بعضى از يارانش به بعضى ديگر اشاره كرده، مى ‏گفتند: «اُنْظُرُوا لَايُبَالِي بِالْمَوْتِ!‏؛ بنگريد او به مرگ اعتنا نمى ‏كند و هراسى از آن ندارد!». امام عليه السلام اين معنا را شنيد و سخنان فوق را بيان فرمود و سپس افزود: پدرم از رسول خدا چنين نقل كرد: «أَنَّ الدُّنْيَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْكَافِرِ، وَ الْمَوْتُ جِسْرُ هَؤُلَاءِ إِلَى جَنَّاتِهِمْ وَ جِسْرُ هَؤُلَاءِ إِلَى جَحِيمِهِمْ، مَاكَذَبْتُ وَ لَاكُذِبْتُ؛ دنيا زندان مؤمنان و بهشت كافران است و مرگ پلى است براى گروه اوّل به سوى بهشت، و پلى است براى گروه دوّم به سوى دوزخ، نه دورغ مى ‏گويم و نه به من دروغ گفته شده است».[2]

از جمله تعبيراتی که قرآن از «مرگ» دارد، تعبير آيه 19 سوره «ق» است که می فرمايد: «وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ، ذلِكَ ما كُنْتَ مِنْهُ تَحِيدُ؛ و سرانجام سكرات مرگ به حق فرا مى ‏رسد، [و به انسان گفته مى ‏شود] اين همان چيزى است كه از آن مى ‏گريختى!».

«سَكْرَةُ الْمَوْتِ» حالتى است شبيه به «مستى» كه بر اثر فرا رسيدن مقدمات مرگ، به صورت هيجان و انقلاب فوق العاده‏ اى به انسان دست مى ‏دهد، و گاه بر عقل او چيره مى‏ گردد، و او را در اضطراب و ناآرامى شديدى فرو مى ‏برد.

چگونه چنين نباشد در حالى كه مرگ يك مرحله انتقالى مهم است كه بايد انسان در آن لحظه تمام پيوندهاى خود را با جهانى كه ساليان دراز با آن خو گرفته بود، قطع كند و در عالمى گام بگذارد كه براى او كاملا تازه و اسرار آميز است. به خصوص اينكه در لحظه مرگ، انسان درك و ديد تازه‏ اى پيدا مى ‏كند؛ بى ثباتى اين جهان را با چشم خود مى ‏بيند و حوادث بعد از مرگ را كم و بيش مشاهده مى‏ كند. اينجا است كه وحشتى عظيم سر تا پاى او را فرا مى‏ گيرد و حالتى شبيه مستى‏^[3] به او دست مى ‏دهد ولى «مست» نيست.[4]

غالبا مردم تصور مى‏ كنند مرگ يك امر عدمى و به معنى فنا است، ولى اين برداشت هرگز با آنچه در قرآن مجيد آمده و دلائل عقلى به آن رهنمون مى‏ شود موافق نيست.

«مرگ» از نظر قرآن يك امر وجودى است، يك انتقال و عبور از جهانى به جهان ديگر است، و لذا در بسيارى از آيات قرآن از «مرگ» تعبير به «تَوَفّى» شده كه به معنى بازگرفتن، و دريافت روح از تن به وسيله فرشتگان است.[5] تعبير آيه «وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِ» نيز اشاره به همين معنى است.‏

بعضى از آيات قرآن  نيز مرگ را صريحا «مخلوق» خدا شمرده: «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ».[6]

در روايات اسلامى نيز تعبيرات مختلفى درباره حقيقت مرگ آمده است.

در حديثى مى ‏خوانيم كه از امام سجاد عليه السّلام سؤال كردند: «مَا الْمَوْتُ»؛ (مرگ چيست؟). ايشان در پاسخ فرمود: «لِلْمُؤْمِنِ كَنَزْعِ ثِيَابٍ وَسِخَةٍ قَمِلَةٍ وَ فَكِّ قُيُودٍ وَ أَغْلَالٍ ثَقِيلَةٍ وَ الِاسْتِبْدَالِ‏ بِأَفْخَرِ الثِّيَابِ‏ وَ أَطْيَبِهَا رَوَائِحَ وَ أَوْطَإِ الْمَرَاكِبِ وَ آنَسِ الْمَنَازِلِ وَ لِلْكَافِرِ كَخَلْعِ ثِيَابٍ فَاخِرَةٍ وَ النَّقْلِ عَنْ مَنَازِلَ أَنِيسَةٍ وَ الِاسْتِبْدَالِ بِأَوْسَخِ الثِّيَابِ وَ أَخْشَنِهَا وَ أَوْحَشِ الْمَنَازِلِ وَ أَعْظَمِ الْعَذَابِ؛[7] براى مؤمن مانند كندن لباس چركين و پر حشرات است، و گشودن غل و زنجيرهاى سنگين، و تبديل آن به فاخرترين لباس ها و خوشبوترين عطرها و راهوارترين مركب ها و مناسب ترين منزل ها است. و براى كافر مانند كندن لباسى است فاخر، و انتقال از منزل هاى مورد علاقه، و تبديل آن به چرك ‏ترين و خشن ترين لباس ها و وحشتناك ترين منزل ها و بزرگ ترين عذاب!».

از امام باقر عليه السّلام نيز همين سؤال شد فرمود: «هُوَ النَّوْمُ الَّذِي يَأْتِيكُمْ كُلَّ لَيْلَةٍ، إِلَّا أَنَّهُ طَوِيلٌ مُدَّتُهُ لَايُنْتَبَهُ مِنْهُ إِلَّا يَوْمَ الْقِيَامَةِ؛[8] مرگ همان خوابى است كه هر شب به سراغ شما مى ‏آيد، جز اينكه مدتش طولانى است و انسان از آن بيدار نمى ‏شود تا روز قيامت»!

حالت اشخاص در برزخ متفاوت است: بعضى گويى به خواب فرو مى ‏روند و بعضى - همچون شهيدان راه خدا و مؤمنان قوى الايمان - غرق انواع نعمت ها مى ‏شوند و جمعى از جبّاران و اشقيا غرق عذاب الهى.

در حديث ديگرى[9] مى ‏خوانيم: امام موسى بن جعفر عليه السّلام وارد بر كسى شد، در حالى كه غرق سكرات موت بود و به هيچكس پاسخ نمى‏ گفت، جمعيت عرض كردند: اى فرزند رسول خدا! دوست داريم حقيقت مرگ را براى ما شرح دهى و بگويى بيمار ما الان در چه حالى است؟

فرمود: «مرگ وسيله تصفيه است كه مؤمنان را از گناه پاك مى ‏كند، و آخرين ناراحتى اين عالم است، و كفاره آخرين گناهان آنها است، در حالى كه كافران را از نعمت هايشان جدا مى ‏كند، و آخرين لذتى است كه به آنها مى ‏رسد و آخرين پاداش كار خوبى است كه احيانا انجام داده‏ اند، و اما اين شخص محتضر به كلى از گناهانش پاك شد و از معاصى بيرون آمد و خالص گشت آن چنان كه لباس چركين با شستشو پاك مى ‏شود، و او هم اكنون شايستگى آن را پيدا كرده كه در سراى جاويد معاشر ما اهل بيت باشد»![10]

مرگ‏ دريچه ‏اى به عالم بقا

شك نيست كه بينش الهيّين و معتقدين به معاد در مورد مرگ، با بينش مادّيين و منكران معاد، متفاوت است، و اين دو ديدگاه است كه در زندگى فردى و اجتماعى انسان اثر مى‏ گذارد و روش‏ هاى اين دو گروه را با يكديگر متفاوت مى‏ سازد.

مادى ‏ها مرگ را يك عالم ظلمانى و بسيار تاريك، عالمى كه همه چيز با آن پايان مى‏ گيرد و خاتمه همه آرزوها و تلاش ‏ها و كوشش ‏هاى انسان می دانند. با اين حال جاى تعجّب نيست كه انسان مادى از بيم مرگ برخود بلرزد و انديشه آن شهد شيرين زندگانى را در كامش تلخ ‏تر از زهر كند.

جاى تعجب نيست كه آنها جز از طريق فشارهاى فردى و اجتماعى به ايثار و فداكارى تن در ندهند، چرا كه بعد از ايثار چيزى نيست كه بتواند جانشين آن شود يا به تعبير ديگر هدف نهايى ايثار را تشكيل دهد.

جاى تعجّب نيست كه آنها زندگى را پوچ و بى ‏معنا بشمرند، چرا كه اگر مرگ پايان همه چيز باشد، زندگى اين جهان كه مجموعه‏ اى از كارهاى تكرارى سطح پايين - مثل خوردن و خوابيدن و پول درآوردن و مصرف كردن - است، هرگز نمى‏ تواند به عنوان يك «هدف والا» روح انسانى را سيراب كند. لذا گروهى از آنان دست به انتحار مى ‏زنند و آن را يك انتخاب صحيح براى پايان دادن به اين «تكرار مكررات بى‏ معنا» مى‏ شمرند! آنرا عين عقل و منطق مى ‏دانند و زنده ماندن را نوعى حماقت و نادانى و ذلّت!

ولى الهيّين و معتقدان به معاد، به مرگ همان گونه مى ‏نگرند كه به تولّد جنين از شكل مادر.

جنين در واقع مى ‏ميرد؛ يعنى زندگى درون شكم مادر را از دست مى ‏دهد. ولى درست در همان حال به جهانى وسيع‏ تر و گسترده‏ تر كه در مقايسه با محيط محدود و ظلمانى شكم مادر، عالمى است مملو از مواهب و زيبايی ها، گام مى ‏نهد.

مرگ نيز يك تولد ثانوى است، و انسان از طريق مرگ از محيط محدود زندگى اين جهان به عالمى بسيار گسترده ‏تر گام مى ‏گذارد.

مسلماً اگر جنين بداند كه بعد از تولّد به كجا قدم مى ‏نهد، از آغاز براى تولد لحظه شمارى مى ‏كند، هرگز وحشتى از آن به خود راه نمى‏ دهد، هرگز عالم جنين را بى ‏معنا و پوچ نمى ‏شمرد، هرگز از ايثار و فداكارى در اين راه مضايقه ‏اى ندارد.

كوتاه سخن اينكه بينش انسان در مورد مرگ به عنوان «دريچه ‏اى به سوى عالم بقاء» تمام زندگى او را به رنگ تازه ‏اى در مى ‏آورد، و به آن مفهومى دلپذير مى ‏دهد، و او را از سرگردانى و بدبينى و حيرت و احساس پوچى و بى‏ هدفى كه رنج ناشى از آن بسيار جانكاه است رهايى مى ‏بخشد.[11]

چرا از مرگ بترسيم؟!

از آنچه قبلًا گفته شد به خوبى روشن مى ‏شود كه ترس از مرگ براى انسان ‏هاى معتقد به معاد مفهومى ندارد؛ مگر آن گروه كه داراى پرونده ‏اى سياه و تاريكند، و از مجازات‏ هاى الهى در سراى ديگر بيمناكند. به تعبير ديگر تنها سه كس از مرگ مى ‏ترسند:

اوّل كسانى كه مرگ را با نيستى و فنا مساوى مى ‏دانند. نيستى وحشتناك است، فقر و بيمارى و ضعف و ناتوانى همه مايه وحشت است، چون به معناى نيستى ثروت و سلامت و توان و قدرت است. در حالی که انسان يك موجود است و داراى هستى است و هستى با هستى آشنا است، امّا با نيستى هيچ گونه تناسب و سنخيت ندارد؛ بايد از آن بگريزد و بايد از آن فرار كند.

ولى اگر مرگ را به معناى نردبانى براى صعود به «هستى برتر» تفسير كنيم، و جهان پس از مرگ را از نظر وسعت و نعمت قابل مقايسه با اين جهان ندانيم، دنيا را زندان، و مرگ را آزادى از اين زندان بشمريم، زندگى كنونى را همچون قفس براى مرغ روح و مرگ را به معناى گشوده شدن اين قفس و به پرواز درآمدن‏ روح معنا كنيم، نه تنها مسأله وحشتناكى نخواهد بود، بلكه در موقع خود دوست داشتنى و مطبوع است، و به گفته آن حكيم دانشمند:

بمير اى حكيم از چنين زندگانى             كز اين زندگى چون بميرى بمانى! (سنايی)

و به گفته شاعر ديگر:

مرغ باغ ملكوتم نيم از عالم خاك             دو سه روزى قفسى ساخته‏ اند از بدنم‏
خرم آن روز كه پرواز كنم تا بر دوست             به هواى سر كويش پر و بالى بزنم! (همام تبريزی)

و سرانجام شاعر ديگرى با آغوش باز از مرگ استقبال كرده و آن را به سوى خود فرا مى ‏خواند:

مرگ اگر مرد است گو نزد من آى             تا در آغوشش بگيرم تنگ تنگ!
من زاو جانى ستانم جاودان             او زمن دلقى ستاند رنگ رنگ! (مولوی)

روشن است با چنين برداشتى از مسأله مرگ، كسى از آن نمى ‏ترسد، و حشت و هراس به خود راه نمى ‏دهد. نمى‏ گوييم انتحار مى ‏كند، چرا كه اين زندگى براى اندوختن سرمايه بيشتر و كسب زاد و راحله براى سفر آن جهان است. بلکه مى‏ گوييم: هنگام جدا شدن از آن با آغوش باز پر مى‏ كشد، و با شهامت و شجاعت به استقبال چيزى مى ‏رود كه به او حيات نوين مى ‏بخشد.

دوّم كسانى هستند كه ايمان به زندگى پس از مرگ دارند و هرگز مرگ را به معناى فنا و نيستى تفسير نمى‏ كند، ولى به خاطر آنكه پرونده اعمالشان سياه و تاريك است، از بيم مجازات ‏هايى كه پس از مرگ و در صحنه قيامت در انتظار آنهاست، از آن مى‏ گريزند؛ همانند مجرمانى كه به خاطر پرونده سياهشان پيوسته آرزو مى‏ كنند روز محاكمه به عقب بيافتد و همچنان در زندان بمانند!

اين گروه نيز حق دارند از مرگ بترسند آزاد شدن از زندان خوب است، امّا نه براى مجرمى كه او را از زندان به سوى چوبه دار مى ‏برند.

سوّمين گروه دلبستگان به دنيا هستند؛ چرا كه دلبستگى ‏ها و وابستگى‏ ها به زندگى دنيا و علاقه شديد به مال و مقام و زرق و برق ‏هاى ديگر، انسان را از مرگ، مرگی كه اين امور را از دست او بيرون مى ‏آورد بيزار مى ‏كند.

اما آنها كه نه مرگ را فنا مى ‏دانند، و نه پرونده تاريك و سياه دارند، و نه وابستگى ‏ها و دلبستگى ‏ها آنها را به زندگى مادى دنيا پيوند زده، دليلى ندارد كه كمترين وحشتى از مرگ به خود راه دهند.[12]

دليل ترس از مرگ در روايات اسلامى‏

در روايات اسلامى نيز نكته ‏هاى جالبى در زمينه دلائل ترس و وحشت از مرگ ديده مى‏ شود كه بسيار جالب و آموزنده است:

1. مردى از امام حسن مجتبى عليه السلام پرسيد: «مَا بَالُنَا نَكْرَهُ الْمَوْتَ وَ لَا نُحِبُّهُ؛ چرا ما مرگ را ناخوشايند مى‏ دانيم و دوست نداريم»؟ امام فرمود: «لِأَنَّكُمْ أَخْرَبْتُمْ آخِرَتَكُمْ وَ عَمَّرْتُمْ دُنْيَاكُمْ وَ أَنْتُمْ تَكْرَهُونَ النُّقْلَةَ مِنَ الْعُمْرَانِ إِلَى الْخَرَابِ؛[13] اين به خاطر آن است كه شما آخرت خود را ويران ساختيد و دنياى خود را آباد كرديد، لذا اكراه داريد كه از آبادى به سوى ويرانى رويد».

2. امام صادق عليه السلام مى ‏فرمايد: مردى خدمت رسول خدا صلّی الله عليه و آله آمد و عرض كرد: «مَا لِي لَا أُحِبُّ الْمَوْتَ؟؛ چرا من مرگ را دوست ندارم؟». پيامبر فرمود: «أَ لَكَ مَالٌ؟؛ آيا ثروتى دارى؟». عرض كرد: آرى. فرمود: «فَقَدَّمْتَهُ؟؛ آيا از پيش فرستاده ‏اى؟». عرض كرد: نه! فرمود: «فَمِنْ ثَمَّ لَا تُحِبُّ الْمَوْتَ؛ از اينجاست كه مرگ را دوست ندارى».[14]

3. در حديث ديگرى مى‏ خوانيم كه امام هادى عليه السلام به عيادت يكى از ياران رفت و او را مشاهده كرد كه پيوسته مى‏ گريد و از ترس مرگ بي تابى مى ‏كند، امام به او فرمود: «يَا عَبْدَ اللَّهِ! تَخَافُ مِنَ الْمَوْتِ، لِأَنَّكَ لَاتَعْرِفُهُ‏؛[15] بنده خدا! تو از مرگ مى ‏ترسى، به خاطر آنكه حقيقت مرگ را نمى‏ شناسى». سپس امام عليه السلام مرگ را به حمام تميزى تشبيه فرمود كه انسان آلوده‏اى وارد آن مى‏ شود و او را از هرگونه غم و اندوه و ناراحتى شستشو مى ‏دهد و به سرور و شادمانى مى ‏رساند.

اين احاديث در زمينه شرح علت ترس از مرگ به قدر كافى گوياست، و نيازى به به شرح ندارد.[16]