مواعظ الحسين عليه السلام در آثار آيت الله العظمی مکارم شيرازی

به کوشش حجت الاسلام احمد حيدری

کم گوی و گزيده گوی چون دُرّ

امام حسين عليه السلام روزى به ابن عباس فرمود: «اى پسر عباس! هرگز درباره آنچه به تو مربوط نمى ‏شود سخن مگو، چون بيم آن دارم که در آن گناهكار باشى، و هرگز درباره آنچه به تو مربوط مى ‏شود سخن مگو، مگر اينکه برای سخن جايگاهی شايسته يابی، چه بسيار سخنگويى كه به حق سخن گفته، سپس نكوهش شده [چون سخن بيجا گفته است]؛ يَا ابْنَ عَبَّاسٍ لَا تَكَلَّمَنَّ فِيمَا لَا يَعْنِيكَ، فَإِنَّنِي أَخَافُ عَلَيْكَ فِيهِ الْوِزْرَ، وَ لَا تَكَلَّمَنَّ فِيمَا يَعْنِيكَ، حَتَّى‏ تَرَى‏ لِلْكَلَامِ‏ مَوْضِعاً، فَرُبَ‏ مُتَكَلِّمٍ‏ قَدْ تَكَلَّمَ‏ بِالْحَقِ،‏ فَعِيبَ».[1]

اين مضمون از امام صادق عليه السّلام نيز نقل شده است که به اصحاب خويش فرمود: «اِسْمَعُوا مِنِّي كَلَاماً هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ مِنَ الدُّهْمِ‏ الْمُوَقَّفَةِ، لَا يَتَكَلَّمْ أَحَدُكُمْ بِمَا لَا يَعْنِيهِ، وَ لْيَدَعْ كَثِيراً مِنَ الْكَلَامِ فِيمَا يَعْنِيهِ، حَتَّى‏ يَجِدَ لَهُ‏ مَوْضِعاً، فَرُبَّ مُتَكَلِّمٍ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ جَنَى عَلَى نَفْسِهِ بِكَلَامِهِ؛[2] سخنى از من بشنويد كه براى شما از اسبان گرانبها نيكوتر باشد، هيچ يك از شما درباره چيزی كه به او ارتباطى ندارد سخن نگويد، و ترک کند بسياری از سخن را درباره آنچه به او مربوط مى ‏شود، مگر هنگامى كه جايگاهی مناسب براى سخن بيابد، چه بسيار سخنگو در جايگاه نامناسب كه با سخن خود در حق خويش جنايت كرده است».

نعمت زبان و بيان

زبان مهم‏ ترين وسيله ارتباط انسان ‏ها با يكديگر و نقل و مبادله اطّلاعات و معلومات از قومى به قوم ديگر و از نسلى به نسل ديگر است.[3] پايه تمدن ‏ها بر بيان و زبان نهاده شده. اگر بيان نبود اين همه تمدن و آسايش نبود، اگر بيان نبود اين همه اختراعات و اكتشافات نبود، اگر بيان و زبان نبود اين همه انتقال و تبادل افكار و انديشه‏ ها نبود، اگر بيان نبود تعليم و تعلّمى نبود. پس تمام اين امور به دست باكفايت بيان و زبان ابداع شده است.[4]

در قرآن يكى از مهمترين نعمت ها بعد از نعمت آفرينش انسان، نعمت بيان است: «الرَّحْمنُ‏ * عَلَّمَ‏ الْقُرْآنَ‏ * خَلَقَ الْإِنْسانَ * عَلَّمَهُ الْبَيانَ؛[5] خداوند رحمان * قرآن را تعليم فرمود * انسان را آفريد * به او بيان آموخت».[6]

در اين آيات تعبير بسيار مهمّى درباره نعمت بيان كه مولود زبان است، آمده. و بعد از ذكر نام خداوند «رحمان» كه رحمتش دوست و دشمن را احاطه كرده، اشاره به مهمترين مواهب الهى، يعنى قرآن و سپس اشاره به آفرينش انسان و بعد نعمت بيان را به عنوان يك موهبت عظيم بيان مى ‏دارد. به ‏اين ترتيب نعمت ‏بيان را به عنوان مهم ترين نعمت ها بعد از آفرينش انسان ذكر مى ‏كند.[7]

«بيان» از نظر مفهوم لغت معنى گسترده ‏اى دارد و به هر چيزى گفته مى‏ شود كه مبيّن و آشكار كننده چيزى باشد؛ بنابراين نه فقط نطق و سخن را شامل مى ‏شود كه حتى كتابت و خط و انواع استدلالات عقلى و منطقى كه مبين مسائل مختلف و پيچيده است، همه در مفهوم بيان جمع است. هر چند شاخص اين مجموعه همان «سخن گفتن» است.

گرچه ما به خاطر عادت به سخن‏ گفتن‏ آن را مساله ساده ‏اى مى انگاريم، ولى در حقيقت سخن‏ گفتن‏ از پيچيده ‏ترين و ظريف ‏ترين اعمال انسان است. بلكه مى ‏توان گفت هيچ كارى به اين ظرافت و پيچيدگى نيست.[8]

به هر حال، نعمت بيان از مهم ترين و شگفت انگيزترين نعمت ها و مواهب الهى است كه آسايش و آرامش و پيشرفت و تكامل انسانها رابطه بسيار نزديكى با آن دارد. اين مسأله در روايات اسلامى نيز بازتاب گسترده ‏اى دارد؛ از جمله در سخنان اميرمؤمنان على عليه السلام مى ‏خوانيم: «مَا الْإِنْسَانُ لَوْ لَا اللِّسَانُ، إِلَّا صُورَةٌ مُمَثَّلَةٌ، أَوْ بَهِيمَةٌ مُهْمَلَةٌ؛[9] اگر زبان نبود، انسان چه بود؟ چيزى جز يك مجسّمه، يا حيوان رها شده در بيابان!».

امام در اين گفتار پرمعنى حقّ مطلب را درباره اهمّيّت زبان بيان كرده و مى ‏فرمايد آنچه انسان را از حيوانات ممتاز ساخته است همين نعمت زبان اوست.

آن حضرت در حديث ديگرى می فرمايد: «أَيُّهَا النَّاس!‏ فِي الْإِنْسَانِ عَشْرُ خِصَالٍ يُظْهِرُهَا لِسَانُهُ: شَاهِدٌ يُخْبِرُ عَنِ‏ الضَّمِيرِ، حَاكِمٌ يَفْصِلُ بَيْنَ الْخِطَابِ، وَ نَاطِقٌ يُرَدُّ بِهِ الْجَوَابُ، وَ شَافِعٌ يُدْرَكُ بِهِ الْحَاجَةُ، وَ وَاصِفٌ يُعْرَفُ بِهِ الْأَشْيَاءُ، وَ أَمِيرٌ يَأْمُرُ بِالْحَسَنِ، وَ وَاعِظٌ يَنْهَى عَنِ الْقَبِيحِ، وَ مُعَزٍّ تُسَكَّنُ بِهِ الْأَحْزَانُ، وَ حَاضِرٌ تُجْلَى بِهِ الضَّغَائِنُ، وَ مُونِقٌ تَلْتَذُّ بِهِ الْأَسْمَاعُ؛[10] ای مردم! در انسان ده خصلت است كه زبان آنها را ظاهر مى ‏كند: شاهدى است كه از درون خبر مى ‏دهد، و داورى است كه حقّ و باطل را از هم جدا مى ‏سازد، و سخنگويى است كه به سؤالات پاسخ مى ‏گويد، و شفاعت كننده ‏اى است كه سبب وصول به نيازها است، و توصيف كننده ‏اى است كه اشياء را معرفى مى ‏كند، و اميرى است كه به نيكی ها دعوت مى ‏نمايد، و واعظى است كه از قبيح باز مى ‏دارد، و تسلّى دهنده ‏اى است كه غمها با او فرو مى‏ نشيند، و ستايشگرى است كه زنگار كينه ‏ها را از دلها پاك مى ‏كند، و هنرمندى است كه گوشها به سبب او لذّت مى ‏برند».[11]

آفات زبان و بيان

نكته‏ اى كه قابل توجه و تذكر است و نبايد هرگز از ذهن ‏ها دور شود، اين مطلب است كه در كنار نعمت بزرگ زبان و بيان، دره عظيم و مُهلك معصيت الهى آرميده است. اگر اين زبان سركش مهار نشود، صاحب خود را به اين دره پرتاب مى ‏كند. انسان ‏هاى وارسته را بايد با زبانشان شناخت، هركس زبانش داراى قيد و بندى است، او مؤمن است. کسی که هرچه مى‏ خواهد مى‏ گويد و توجهى به پيامدهاى گفتار خود ندارد، انسان خوب و شايسته ‏اى نيست، اگرچه نماز شب بخواند.

شايد به جرأت بتوان ادّعا كرد، كه زبان به موازات بيشترين خيراتش، بيشترين آفات را نسبت به اعضاء ديگر دارد؛ چنانکه رسول خدا صلی الله عليه و آله فرموده است: «أَكْثَرُ خَطَايَا ابْنِ‏ آدَمَ‏ فِي‏ لِسَانِهِ؛[12] بيشتر خطاهاى آدمى زاده در زبان اوست». براى همين جهت علماء اخلاق بابى را در كتاب‏هاى اخلاقى خود تحت عنوان «آفات اللسان» باز كرده ‏اند. مثل مرحوم فيض كاشانى در محجّة البيضاء، مرحوم نراقى در جامع السعادات، مرحوم فيض چند صفحه از كتاب خود را اختصاص به آسيب‏ هاى زبان و گناهان ناشى از آن داده است.

در تائيد مطالب فوق دو روايت به عنوان شاهد ذكر مى‏ كنيم تا اهميت زبان و عذابى كه به آن داده مى‏ شود، روشن شود:

1. امام باقر عليه السلام می فرمايد: «إِنَّ هَذَا اللِّسَانَ مِفْتَاحُ كُلِّ خَيْرٍ وَ شَرٍّ، فَيَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يَخْتِمَ عَلَى لِسَانِهِ، كَمَا يَخْتِمُ عَلَى ذَهَبِهِ وَ فِضَّتِهِ؛[13] اين زبان كليد هر خير و شرى است، پس سزاوار است كه مؤمن مُهر بر زبانش زند، همچنان كه بر طلا و نقره ‏اش مهر مى‏ زند».

يعنى زبان يك عضو كليدى است و توجّه ما هم به آن بايد به لحاظ كليدى بودن آن باشد، درب هر خير و شرى را با اين كليد مى ‏توان باز كرد. ولى بايد توجه داشت كه اين كليد فقط براى باز كردن درب خيرات باشد، براى اصلاح ذات البين، نصيحت خلق، امر به معروف و نهى از منكر مورد استفاده قرار گيرد، نه براى افساد ذات البين، فضيحت خلق، امر به منكر و نهى از معروف، همچنان كه طلا و نقره را در كيسه كرده و درب آن را بسته و مُهر مى ‏كنيم تا مبادا چيزى از آنها بدون اراده ما خارج شود. در يك جمله بايد گفت: «كليد هر سعادت و شقاوتى اين زبان است».

2. رسول الله صلى الله عليه و آله می فرمايد: «يُعَذِّبُ اللَّهُ اللِّسَانَ بِعَذَابٍ لَا يُعَذِّبُ بِهِ شَيْئاً مِنَ الْجَوَارِحِ، فَيَقُولُ: أَيْ رَبِّ عَذَّبْتَنِي بِعَذَابٍ لَمْ تُعَذِّبْ بِهِ شَيْئاً، فَيُقَالُ لَهُ: خَرَجَتْ مِنْكَ كَلِمَةٌ، فَبَلَغَتْ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا، فَسُفِكَ بِهَا الدَّمُ الْحَرَامُ وَ انْتُهِبَ بِهَا الْمَالُ الْحَرَامُ وَ انْتُهِكَ بِهَا الْفَرْجُ الْحَرَامُ، وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي لَأُعَذِّبَنَّكَ بِعَذَابٍ لَا أُعَذِّبُ بِهِ شَيْئاً مِنْ جَوَارِحِكَ؛[14] عذاب مى ‏كند خداوند زبان را عذاب شديدى كه اعضا و جوارح ديگر را به آن شدت عذاب نمى ‏كند. زبان به سخن آمده و مى ‏گويد: پروردگار من! عذاب كردى مرا به عذابى كه ديگر اعضا را به آن شدت عذاب نكردى! خطاب مى‏ شود به او: از تو خارج شد كلمه ‏اى و رسيد به شرق و غرب زمين [كنايه از اين كه در جهان منتشر شد] و به سبب آن خون محترمى به زمين ريخته شد و مال محترمى به غارت برده شد و آبروى محترمى مورد هتك حرمت قرار گرفت».

در فقه اسلام اعراض (آبِروُها) و اموال و دماء (خون ‏ها) بسيار مورد احترام است و در هر زمان و مكانى امر به حفظ اين سه چيز شده و اصطلاحاً به اينها موضوعات مهمّة گويند. پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در اين روايت مى ‏فرمايند به زبان خطاب مى ‏شود كه تو گناه كوچكى مرتكب نشده ‏اى و با يك كلمه اين سه موضوع مهم را در شرق و غرب عالم مورد تهديد قرار داده‏ اى![15]

درمان بيمارى‏ هاى زبان‏

برای درمان بيمارى های زبان چند دارو وجود دارد كه اگر حتى يكى از اين داروها به طور صحيح مصرف و به كار بسته شود، درمان حاصل مى ‏گردد.

1. سكوت بجا: در روايات به ما دستور داده‏ اند در جايى كه لازم نيست سخن مگوئيد، زيرا هرچه حرف زيادتر، احتمال خطا و گناه بيشتر است. امام باقر عليه السلام از رسول خدا صلی الله عليه و آله نقل فرمودند: «لَا يَسْلَمُ أَحَدٌ مِنَ الذُّنُوبِ، حَتَّى يَخْزُنَ لِسَانَهُ؛[16] احدى از گناهان سالم و مصون نمى‏ گردد، مگر اين كه زبانش را پنهان كند». از اين روايت استفاده مى ‏شود كه زبان منشاء و كليد تمام ذنوب است.

اشتباه نشود كسى نمى ‏خواهد بگويد در جايى كه وظيفه سخن گفتن است، خموش بودن نيكوست. بلكه مى‏ گوئيم ترك «مالا يعنيه؛ حرف بى‏ فايده» و ترك «فضول كلام؛ زيادى ‏هائى كه لازم به ذكر نيست» بايد كرد. زيرا «الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِه‏؛[17]مرد زير زبانش پنهان است» و اگر سخن بگويد فضائل و رذائل او مشخص مى ‏شود.

از موارد كلام بى ‏فايده اين است كه گاهى ديده مى‏ شود در ميان افراد مخصوصاً زنان، وقتى دور هم مى ‏نيشينند، و حرفى براى زدن ندارند شروع به تحليل دعواى خانوادگى فلان خانواده مى‏ كنند و هزار گونه گناه مرتكب مى‏ شوند.

علماى اخلاق مى‏ گويند ميوه سكوت، نورانيّت قلب است و سرازير شدن اسرارى به قلب كه قبلًا نبود. سكوت نشانه عقل است، البته سكوتى كه بر طبق موازين و در جاى خود باشد. براى همين جهت است كه مولى على عليه السلام آن امير كلام مى‏ فرمايند كه: «إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْكَلَام‏؛[18] عقل زمانى كه كامل شد، كلام كم مى ‏شود». يعنى رابطه‏ مستقيم بين كمال عقل و بين قلت كلام است. روى معيارى كه حضرت على عليه السلام ارائه مى‏ دهند، كامل‏ ترين افراد از حيث عقل كم حرف ‏ترين آنها است.

سكوت، نشانه پختگى و آبديده شدن فرد است و شاعر[19] چه خوش سروده:

اين ديگ ز خامى است كه در جوش و خروش است‏       گر پخته شد و لذت دم ديد خموش است‏

وقتى نخود يا مواد ديگر را براى تهيه غذا در ديگ مى ‏ريزند تا مادامى كه هنوز خام و نپخته است، دائماً در حال جنب و جوش و حركت و بالا و پائين رفتن است. وقتى پخته شد و لذت دم كشيدن را چشيد، خموش و آرام در ته ديگ ته ‏نشين مى‏ شود. آرى انسانى كه وجودش با سكوت انس گرفته و لذت دم بستن را چشيده و شيوه خموشى و سكوت را برگزيده، اين نشان پختگى او است.

2. اول تفكّر سپس تلفّظ: داروى ديگرى كه براى بيماری های زبان و بيان تجويز شده، آن است كه انسان قبل از سخن گفتن فكر كند تا مصداق «كم گوى و گزيده گوى چون دُر» شود. در اين باره دو تعبير در روايات اهل بيت عليهم ‏السلام ديده مى ‏شود:

الف: «وَ إِنَّ لِسَانَ الْمُؤْمِنِ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِهِ وَ إِنَّ قَلْبَ الْمُنَافِقِ مِنْ وَرَاءِ لِسَانِهِ؛[20] زبان مؤمن پشت قلب او و قلب منافق پشت زبان او است». يعنى مؤمن وارادت در قلب را از فيلتر و دستگاه تصفيه قلب مى ‏گذارند و بعد به روى زبان منتقل مى‏ كند ولى منافق برعكس است، اول حرفى را مى ‏زند و سپس مى ‏انديشد و لذا در بسيارى از موارد سخنانش موجب پشيمانى او است.

بايد اول انديشه بعد از آن سخن گوئيم. البته گاهى هم انديشه بدون گفتار است و آن در جايى است‏ كه انديشه هيچ تصديقى و تأييدى براى گفتن سخن ندارد، بلكه انسان را از بازگو كردن حرف منع مى‏ كند.

ب: تعبير دومى كه در روايات ديده مى ‏شود اين است: «لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِه؛[21] زبان عاقل پشت قلب او و قلب احمق پشت زبان او است».

بازگشت هر دو تعبير به يك مطلب است، زيرا در واقع مؤمن در تعبير اول عاقل و منافق هم همان احمق است.

3. توجه به اين كه عالم محضر خداست: توجه به اين كه افرادى موكّل هستند اعمال ما را عموماً و صحبت ‏هاى ما را خصوصاً بنويسند و در رأس آنها خداوند بزرگ كه‏ «لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْم‏؛[22] چُرت و خواب او را نمى‏ گيرد»، نظاره‏گر است. اگر انسان توجه به اين معنى پيدا كند كه عالم محضر خدا است، هيچ وقت قولى و يا عملى برخلاف رضاى آن بزرگ كه ولى نعمت او است، انجام نمى ‏دهد.

اگر ما متوجه باشيم كه كودكى به تماشاى ما ايستاده، هرگز در برابرش گناه و خلاف ادب نمى ‏كنيم! چه شده است ما را كه در برابر چنين بزرگى بيشرمانه دست به هر عمل ناروايى مى‏ زنيم! امان از وقتى كه غفلت سايه ظلمانى خود را بر اين انسان عصيانگر بيفكند كه چشم را بسته و دست به هر عمل خلافى مى ‏زند.

4. توجه به اين كه سخنان ما جزو اعمال ما است: بعضى باور ندارند كه حرف جزء عمل است؛ مى ‏گويند حرف باد هوا است، عمل آن است كه مثلًا سيلى به صورت كسى بزنى! در حالى كه اينها غافل ‏اند از اين كه حرفى كه پشت سر فلان شخص مى ‏زند، از هزاران سيلى براى او ضررش بيشتر است. بايد باور كنيم كه حرفها در زمره اعمال مورد بررسى و مكافات قرار مى‏ گيرد، حرف خوب در زمره اعمال خوب و حرف بد در زمره اعمال بد.

مُعاذ بن جبل می گويد: با پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در سفر بودم، روزى صبح كردم درحالى كه نزديك آن حضرت بودم و با هم راه مى ‏رفتيم. از ايشان خواستم كه عملى را به من بياموزند كه مرا داخل بهشت كرده و از آتش‏ جهنم دور گرداند.

آن حضرت شروع به صحبت كرده و كلماتى فرمودند، تا رسيدند به اين جمله كه «أَلَا أُخْبِرُكَ بِمِلَاكِ ذَلِكَ كُلِّهِ؟؛ آيا مى‏ خواهى تو را به ملاك و ريشه نصايحى كه كردم رهنمون سازم؟». گفتم بله يا رسول الله! فرمودند: «كُفَّ عَلَيْكَ هَذَا؛ نگاه‏ دار اين را» و اشاره به زبانشان كردند.

معاذ بن جبل عرض كرد: «يَا رَسُولَ اللَّهِ! وَإِنَّا لَمُؤَاخَذُونَ بِمَا نَتَكَلَّمُ بِهِ؟؛ ای رسول خدا! آيا ما به واسطه آنچه مى‏ گوئيم مورد محاسبه و مكافات قرار مى ‏گيريم؟».

پيامبر صلى الله عليه وآله فرمودند: «ثَكِلَتْكَ أُمُّكَ يَا مُعَاذُ!؛ مادرت به عزايت بنشيند اى معاذ!».[23] سپس فرمودند: «وَهَلْ يَكُبُّ النَّاسَ فِي النَّارِ عَلَى وُجُوهِهِمْ، أَوْ قَالَ: عَلَى مَنَاخِرِهِمْ، إِلَّا حَصَائِدُ أَلْسِنَتِهِمْ؟!؛[24] آيا غير از اين است كه محصول زبان‏ هاى مردم، مردم را به صورت به آتش مى ‏اندازند؟!».[25]