«(وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَات); و (یاد کنید) هنگامى که پروردگارِ ابراهیم، او را با دستوراتى آزمود».

«کلمات» در قرآن مجید معانى متفاوتى دارد:

1. الفاظ; همان گونه که در محاورات ما فارسى زبانان اغلب به این معنا استعمال مى شود.

2. موجودات عالم; در قرآن مجید از زمین و آسمان و خورشید و ماه و ستارگان و دیگر موجودات عالم به کلمات تعبیر شده است; چون عالم هستى همچون کتاب بزرگى است که خداوند آن را نوشته، و هر یک از موجودات آن یکى از کلمات این کتاب بزرگ محسوب مى شود. خداوند متعال در آیه شریفه 109 سوره کهف مى فرماید:

«(قُلْ لَّوْ کَانَ الْبَحْرُ مِدَاداً لِّکَلِمَاتِ رَبِّى لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنفَدَ کَلِمَاتُ رَبِّى وَلَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَداً); بگو: اگر دریا براى (نوشتن) کلمات پروردگارم مرکّب شود، دریا پایان مى گیرد، پیش از آن که کلمات پروردگارم پایان یابد، هر چند همانند آن (دریا) را کمک آن قرار دهیم».

امروزه که تا حدّ زیادى پرده از روى اسرار آفرینش برداشته شده، تفسیر آیه فوق روشن مى شود. دانشمندان مى گویند منظومه شمسى، که ما در آن زندگى مى کنیم، جزء کهکشانى است به نام کهکشان راه شیرى، که در این کهکشان 200 میلیارد ستاره وجود دارد، که خورشید با تمام فروغ و عظمتش یک ستاره متوسّط آن است! مجموعه کهکشان هایى که تاکنون بشر موفّق به کشف آن شده، که کهکشان راه شیرى با 200 میلیارد ستاره یکى از آنهاست، به یک میلیارد کهکشان مى رسد! از عالَم بزرگ به عالَم کوچک مى رویم. دانشمندان مى گویند سر هر سوزنى میلیون ها اتم وجود دارد. راستى آیا مى توان تمام ستارگان آسمان و تمام دانه هاى اتم و دیگر موجودات عالم هستى را شماره کرد؟ نتیجه این که یکى از معانى کلمات، موجودات عالم است.

3. معناى دیگر کلمات «آزمایشات و ابتلائات» است; کلمات در آیه مورد بحث، بدین معناست. خداوند متعال زمانى که اراده مى کند لباس زیباى امامت را بر اندام ابراهیم خلیل(علیه السلام)بپوشاند، او را به روش هاى مختلف امتحان مى کند.

آیا حضرت در امتحانات موفّق مى شود؟ ادامه آیه شریفه پاسخ این سؤال را روشن مى کند. توجّه فرمایید:

(فَأَتَمَّهُنَّ); و او به طور کامل از عهده آنها برآمد».

سؤال: امتحانات ابراهیم خلیل(علیه السلام) که از عهده آنها سربلند برآمد، چه بود؟

جواب: حداقل آن حضرت هشت بار امتحان داد، و در همه پیروز شد; که عبارتند از:

1. مبارزه با آفتاب و ماه و ستاره پرستان، که شرح آن گذشت.

حضرت بدون ترس و واهمه به مبارزه با آنها پرداخت و آنها را مغلوب کرد.

2. مبارزه با عمویش آزر، که تفصیل آن هم گذشت. ابراهیم(علیه السلام) آن قدر در این مبارزه اصرار و پافشارى کرد که عمویش عصبانى شد و او را تهدید به مجازات سختى کرد، امّا ابراهیم تسلیم نشد، و از این امتحان نیز سربلند خارج شد.

3. مبارزه آشکار با بت پرستان، که شرح آن نیز گذشت. او یکّه و تنها در میدان شهر بابل با همه بت پرستان به بحث پرداخت، و از جوانى و تنهاییش نهراسید، و در نهایت با توکّل بر خدا پیروز شد.

4. مناظره با پادشاه ظالم عصر خود نمرود، که فردى ستمگر و از خودراضى و مغرور بود. و همان طور که گذشت در این مبارزه نیز پیروز شد، و نمرود و نمرودیان مات و مبهوت گشتند.

5. شکستن بت هاى بتخانه آباد شهر بابل و تبدیل آن به ویرانه، و سپس حضور در دادگاه، پنجمین امتحان آن حضرت بود، که قبول شد.

6. فرستادن همسرش هاجر و فرزند دلبندش اسماعیل به سرزمین خشک و سوزان مکّه، که نه آب داشت و نه آبادانى، و نه انسانى آنجا بود، و نه حتّى پرنده اى; امّا ابراهیم(علیه السلام) با توکّل بر خدا مأموریّتى که به او محوّل شده بود را انجام داد و از این امتحان سخت نیز سربلند بیرون آمد.

7. هفتمین امتحان سخت آن حضرت، بردن فرزند دلبندش اسماعیل به قربانگاه بود، که این کار جز از انسانى مؤمن و متوکّل بر خدا که پروردگارش را به درستى باور کرده باشد، انتظار نمى رود.

8. تجدید بناى خانه کعبه که آن حضرت در سنّ پیرى با کمک فرزندش اسماعیل به سرانجام رساند.

برادران عزیز! خواهران گرامى! خوانندگان محترم! هر کس بخواهد به جایى برسد باید امتحانات الهى را به خوبى پشت سر بگذارد. زنان مصر به یوسف(علیه السلام)گفتند: «خواهش زلیخا را انجام بده، و آنچه مى خواهد بجا آور، تا به مقامات عالى برسى. در غیر این صورت، جاى تو پشت میله هاى زندان است». یوسف پیامبر(علیه السلام) پا بر روى هواهاى نفسانى گذاشت، و خطاب به خداى خود عرضه داشت:

«(رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَىَّ مِمَّا یَدْعُونَنِى إِلَیْهِ);(1) پروردگارا! زندان نزد من محبوبتر است از آنچه اینها مرا به سوى آن مى خوانند». و زندان را به جان خرید و بدین وسیله از امتحان الهى سرفراز خارج شد، و خداوند مقام مادّى عزیز مصر و مقام معنوى نبوّت را به وى عنایت کرد. آرى هیچ کس بدون زحمت و مشقّت به جایى نمى رسد.

همه امتحان دارند، محال است کسى مورد آزمایش قرار نگیرد، منتهى امتحانات فرق مى کند. یکى با بچّه دار شدن امتحان مى شود، و دیگرى، با بچه دار نشدن. وسیله امتحان عدّه اى پول و ثروت است، و عدّه اى دیگر فقر و ندارى. برخى با پست و مقام امتحان مى شوند، و عدّه اى بدون آن. عدّه اى با فرزندان منحرف، و برخى با پدران فاسد. برخى از محترمین تهران به تازگى نزد من آمده بودند. یکى از آنها گفت زمین بزرگى را به یکى از فرزندانم بخشیدم، پس از گذشت مدّتى نیاز به آن پیدا کردم. به فرزندم مراجعه کردم تا آن زمین را در اختیار من بگذارد، ایشان به دادگاه مراجعه کرد، و بر علیه من شکایت کرد که پدرم قصد تصرف زمین مرا دارد! این هم یک نمونه از امتحانات الهى است. ابراهیم خلیل(علیه السلام) با توکّل بر خدا و استعانت از ذات پاکش، از همه امتحان ها سربلند خارج شد. اکنون خداوند مى خواهد به وى جایزه بدهد. جایزه اى ارزشمند و ویژه مى فرماید:

«(إِنِّى جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَاماً); من تو را امام و پیشواى مردم قرار دادم». ابراهیم خلیل(علیه السلام) هنگامى که خلعت زیباى امامت را بر قامت خویش دید، ذوق زده شد و پرسشى را مطرح کرد: «(قَالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِى); ابراهیم گفت: از دودمان من (نیز امامانى قرار بده)»; حضرت چقدر آینده نگر بود، فقط به فکر خود و مردمى که با آنها زندگى مى کرد نبود، بلکه به یاد فرزندان و نوه ها و نسل هاى آینده اش نیز بود. به پاسخ خدا توجّه کنید:

«(قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِى الظَّالِمِینَ); خداوند فرمود: پیمان من، به ستمکاران نمى رسد (مگر آنها که شایسته اند)». خداوند به صورت مشروط با تقاضاى ابراهیم خلیل(علیه السلام)موافقت کرد، و امامت را مختصّ کسانى دانست که معصوم از گناه و معصیت باشند. چون هر گناهى ظلم است; ظلم به خویشتن، یا به دیگرى، یا به هر دو.

1. سوره یوسف، آیه 33.