سوره «معارج» از اینجا آغاز مى شود که: مى فرماید: «تقاضا کننده اى تقاضاى عذابى کرد که واقع شد» (سَأَلَ سائلُ بِعَذَاب وَاقِع).
این تقاضا کننده، همان گونه که در شأن نزول گفتیم، به هنگام منصوب شدن على(علیه السلام) به مقام خلافت و ولایت در «غدیر خم» و پخش شدن این خبر در شهرها بعضى بسیار خشمگین شدند، و خدمت رسول خدا(صلى الله علیه وآله) آمده، گفت: «آیا این از ناحیه تو است، یا از ناحیه خداوند»؟! و پیامبر(صلى الله علیه وآله) صریحاً فرمود: «از ناحیه خدا است».
او بیشتر ناراحت شد، و گفت: «خداوندا! اگر این حق است و از ناحیه تو است، سنگى از آسمان بر ما فرود آور»! و در این هنگام، سنگى فرود آمده، بر سر او خورد و او را کشت.(1)
در برابر این تفسیر، تفسیر دیگرى است که از این کلى تر است! مطابق این تفسیر، منظور این است: کسى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) سؤال کرد: «این عذابى که تو مى گوئى بر چه کسى واقع مى شود»؟ و آیه بعد جواب مى دهد: «براى کافرین خواهد بود».
و مطابق تفسیر سومى، این سؤال کننده پیامبر(صلى الله علیه وآله) است که تقاضاى عذاب براى کفار کرد و نازل شد.
ولى، تفسیر اول، علاوه بر این که با خودِ آیه سازگارتر است، دقیقاً منطبق بر روایات متعددى است که در شأن نزول وارد شده.
* * *
آن گاه مى افزاید: «این عذاب مخصوص کافران است و هیچ کس نمى تواند از آن جلوگیرى کند» (لِّلْکفِرِینَ لَیْس لَهُ دَافِعٌ).(2)
* * *
و در آیه بعد، به کسى که این عذاب از ناحیه او است اشاره کرده، مى گوید: «این عذاب از سوى خداوند صاحب فضائل و مواهب است» (مِّنَ اللَّهِ ذِى الْمَعَارِجِ).
«معارج» جمع «مَعْرَج»، به معنى پله یا جائى است که از آنجا صعود مى کنند، و از آنجا که خداوند، مقامات و مواهب مختلفى دارد، که افراد با سلسله مراتب به سوى قرب خدا پیش مى روند، خداوند به «ذى المعارج» توصیف شده است.
این فرشتگانند که مأموریت عذاب کافران و مجرمان دارند، و همانها بودند که: بر «ابراهیم خلیل»(علیه السلام) نازل شدند، و به او خبر دادند: «ما مأمور نابودى «قوم لوط» هستیم»، و صبحگاهان، شهرهاى آن قوم آلوده و ننگین را زیر و رو کردند(3)همان ها، مأموریتِ عذاب را درباره مجرمان دیگر نیز انجام مى دهند.
بعضى از مفسران، «معارج» را به معنى پله ها و درجات و بعضى به معنى «فرشتگان» تفسیر کرده اند، ولى، معنىِ اول مناسب تر است.
* * *
1 ـ «باء» در «بِعَذاب واقِع»، طبق این تفسیر، «باء زائده» و براى تأکید است، و به عقیده بعضى، به معنى «عن» مى باشد، و این موافق تفسیر دوم است (توجه داشته باشید: اگر سؤال به معنى «تقاضا» باشد، به دو مفعول متعدى مى شود، و اگر به معنى «استخبار» باشد، مفعول دوم آن حتماً با «عن» خواهد بود).
2 ـ «واقِع» صفت براى «عذاب» است و «لِّلْکَفِرِینَ» صفت دوم و «لَیْس لَهُ دَافِعٌ» صفت سوم است، این احتمال نیز داده شده که: «لِّلْکفِرِینَ» متعلق به «عذاب» بوده باشد، و اگر «لام» به معنى «على» باشد، 2متعلق به «واقِع» خواهد بود.
3 ـ به تفسیر «نمونه»، جلد 11، صفحات 98 و 106 مراجعه شود.
