از آنجا که یکى از عوامل مهم نفاق، حبّ دنیا، و علاقه افراطى به اموال و فرزندان است، در این آیات که آخرین آیات سوره «منافقون» است، مؤمنان را از چنین علاقه افراطى باز مى دارد و مى گوید: «اى کسانى که ایمان آورده اید اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاتُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ).
«و آنها که چنین کنند زیانکارانند» (وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ).
درست است که اموال و اوّلاًد از مواهب الهى هستند، ولى، تا آنجا که از آنها در راه خدا و براى نیل به سعادت، کمک گرفته شود، اما، اگر علاقه افراطى به آنها، سدّى در میان انسان و خدا ایجاد کند، بزرگ ترین بلا محسوب مى شوند، و چنان که در داستان منافقین در آیات گذشته دیدیم، یکى از عوامل انحراف آنها، همین حبّ دنیا بود.
در حدیثى از امام باقر(علیه السلام) این معنى به روشن ترین وجهى ترسیم شده است، آنجا که مى فرماید: ما ذِئْبانِ ضارِیانِ فِی غَنَم لَیْسَ لَها راع، هذا فِی أَوَّلِها وَ هذا فِی آخِرِها بِأَسْرَعَ فِیها مِنْ حُبِّ الْمالِ وَ الشَّرَفِ فِی دِینِ الْمُؤْمِنِ:
«دو گرگ درنده در یک گله بى چوپان که یکى در اول گله و دیگرى در آخر آن باشد، آن قدر ضرر نمى زنند، که مال پرستى و جاه طلبى به دین مؤمن ضرر مى رسانند»!(1)
در این که منظور از ذکر خدا در اینجا چیست؟ مفسران احتمالات زیادى ذکر کرده اند:
بعضى آن را به نمازهاى پنجگانه.
و بعضى به شکر نعمت و صبر بر بلا و رضاى به قضا.
و بعضى به حج و زکات و تلاوت قرآن.
و بعضى به تمام فرائض تفسیر کرده اند، ولى، روشن است: ذکر خدا، معنى وسیعى دارد که، همه اینها و غیر اینها را شامل مى شود، بنابراین تفسیر به امور فوق، از قبیل ذکر مصداق هاى روشن است.
تعبیر به: خاسِرُون: «زیانکاران» به خاطر آن است که، حبّ دنیا چنان انسان را سرگرم مى کند که سرمایه هاى وجودى خویش را در راه لذات ناپایدار، و گاهى، در اوهام و پندارها، صرف مى کند و با دست خالى از این دنیا مى رود، در حالى که، با داشتن سرمایه هاى بزرگ، براى زندگى جاویدانش کارى نکرده است.
* * *
و به دنبال این اخطار شدید به مؤمنان، دستور انفاق در راه خدا را صادر کرده، مى فرماید: «از آنچه به شما روزى داده ایم انفاق کنید پیش از آن که مرگ یکى از شما فرا رسد و بگوید: پروردگارا! چرا مرگ مرا مدت کمى به تاخیر نینداختى تا انفاق کنم و از صالحان باشم»؟! (وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلى أَجَل قَرِیب فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصّالِحِینَ).(2)
گر چه، بعضى امر به انفاق را در اینجا به معنى وجوب تعجیل در اداى زکات تفسیر کرده اند، ولى روشن است: منظور آیه، هر گونه انفاق واجب و مستحب را که وسیله نجات انسان در آخرت است، شامل مى شود.
جالب این که: در ذیل آیه، مى گوید: «من انفاق کنم و از صالحان شوم» این تعبیر، بیانگر تاثیر عمیق انفاق در صالح بودن انسان است، گر چه بعضى، صالح بودن را در اینجا به معنى انجام مراسم حج تفسیر کرده اند و در بعضى از روایات نیز، صریحاً آمده، ولى اینها نیز از قبیل ذکر مصداق روشن است.
جمله «مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ» اشاره به قرار گرفتن انسان در آستانه مرگ و ظاهر شدن علائم آن است; زیرا این سخن را انسان بعد از مرگ نمى گوید، بلکه در آستانه مرگ مى گوید.
تعبیر به: مِنْ ما رَزَقْناکُمْ: «از آنچه به شما روزى داده ایم» علاوه بر این که منحصر به اموال نیست، بلکه تمام مواهب را دربر مى گیرد، بیانگر این حقیقت است که: همه اینها از ناحیه دیگرى است و «چند روزى این امانت نزد ما است»، بنابراین، بخل ورزیدن چه معنى دارد؟
بسیارند کسانى که وقتى چشم برزخى پیدا مى کنند، خود را در آخرین لحظات زندگى و در آستانه قیامت مى بینند، پرده هاى غفلت و بى خبرى از جلو چشمان آنها کنار مى رود، و مى بینند باید اموال و سرمایه ها را بگذارند و بروند، بى آن که بتوانند از آن توشه اى براى این سفر طولانى برگیرند، پشیمان مى شوند، آتش حسرت به جانشان مى افتد، و تقاضاى بازگشت به زندگى مى کنند، هر چند بازگشتن، کوتاه و گذرا باشد، تا جبران کنند، ولى، دست ردّ بر سینه آنها گذارده مى شود; چرا که سنت الهى است: این راه، بازگشت ندارد!
* * *
لذا در آخرین آیه، با قاطعیت تمام، مى فرماید: «خداوند هرگز مرگ کسى را، هنگامى که اجلش فرا رسد، به تأخیر نمى اندازد»! (وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها).
حتى یک ساعت، پس و پیش در کار نیست، چنان که در آیات دیگر قرآن نیز، به آن اشاره شده است، در آیه 34 سوره «اعراف» مى خوانیم: فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لایَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لایَسْتَقْدِمُونَ: «هنگامى که مرگ آنها فرا رسد، نه یک ساعت پیشى مى گیرند نه یک ساعت، تأخیر مى کنند».
و سرانجام آیه را با این جمله پایان مى دهد: «خداوند به آنچه انجام مى دهید آگاه است» (وَ اللّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ).
و همه آنها را براى پاداش و کیفر، ثبت کرده و در برابر همه آنها به شما جزا مى دهد.
* * *
1 ـ «اصول کافى»، جلد 2، صفحه 315، باب «حبّ الدنیا»، حدیث 3.
2 ـ در آیه فوق «أَصَّدَّقَ» منصوب است و «أَکُنْ» مجزوم است در حالى که عطف بر یکدیگر مى باشند، این به خاطر آن است که «أَکُنْ» عطف بر محل «أَصَّدَّقَ» است و در تقدیر چنین است: «إِنْ أَخَّرْتَنِی أَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصّالِحِینَ».
