در قرآن مجید، جمعى از پیامبران بزرگ و مانند آنان به عنوان «صدیق» توصیف شده اند از جمله «ابراهیم»(علیه السلام): «إِنَّهُ کانَ صِدِّیقاً نَبِیّاً»(1)، درباره «ادریس»(علیه السلام) پیامبر بزرگ خدا نیز همین تعبیر آمده است(2)، در مورد «مریم»(علیها السلام)مادر حضرت مسیح نیز مى خوانیم: «وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ».(3)
و در بعضى از آیات قرآن «صدیقین» همردیف پیامبران ذکر شده اند، چنان که در آیه 69 «نساء» مى خوانیم: وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً: «کسى که خدا و پیامبر را اطاعت کند (در قیامت) همنشین کسانى خواهد بود که خدا نعمتش را بر آنها تمام کرده، یعنى پیامبران، صدیقین، شهداء و صالحان، و آنها رفیقهاى خوبى هستند».
و چنان که گفتیم، این واژه، صیغه مبالغه از ماده «صدق» است و به کسى گفته مى شود که، صدق و راستى سراسر وجودش را احاطه کرده، و صداقت در فکر، گفتار و کردار و تمام زندگى او منعکس است، و این اهمیت مقام صدق را نشان مى دهد.
و اما «شهداء» چنان که گفتیم، گاه به معنى گواهان بر اعمال، و گاه به معنى شهیدان راه خدا است، و در آیه مورد بحث، جمع میان هر دو نیز ممکن است.
البته «شهید» در فرهنگ اسلامى منحصر به کسانى نیست که در میدان جهاد کشته مى شوند، هر چند آنها از روشنترین مصداق آنند، بلکه تمام کسانى که عقیده حق دارند، و در مسیر حق گام بر مى دارند و در همین راه از دنیا مى روند، طبق روایات اسلامى، در زمره شهداء هستند.
در حدیثى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم: العارِفُ مِنْکُمْ هذَا الْاَمْرَ، المُنْتَظِرُ لَهُ، المُحْتَسِبُ فِیهِ الخَیْرَ کَمَنْ جاهَدَ وَ اللّهِ مَعَ قائمِ آلِ مُحَمَّد(صلى الله علیه وآله) بِسَیْفِهِ، ثُمَّ قالَ: بَلْ وَ اللّهِ کَمَنْ جاهَدَ مَعَ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله علیه وآله) بِسَیْفِهِ، ثُمَّ قالَ الثّالِثَةَ: بَلْ وَ اللّهِ کَمَنِ اسْتَشْهَدَ مَعَ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله علیه وآله) فِى فُسْطاطِهِ! وَ فِیکُمْ آیَةٌ مِنْ کِتابِ اللّهِ، قُلْتْ: وَ أَىُّ آیَة جُعِلْتُ فَداکَ؟ قالَ: قَولُ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ: وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ اُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ... ثُمَّ قالَ: صِرْتُمْ وَ اللّهِ صادِقِینَ شُهَداءَ عِنْدَ رَبِّکُمْ: «آن کس از شما که به مسأله ولایت آشنا باشد و در انتظار ظهور مهدى(علیه السلام) به سر برد و خود را آماده (حکومت عدل جهانى آنها) سازد مانند کسى است که با مهدى آل محمّد(صلى الله علیه وآله) با سلاحش جهاد کرده باشد، پس از آن فرمود: بلکه، به خدا سوگند! مانند کسى است که همراه رسول الله(صلى الله علیه وآله) با سلاحش جهاد کرده باشد، سپس براى مرتبه سوم افزود: بلکه، به خدا سوگند! همانند کسى است که با رسول الله(صلى الله علیه وآله) و در خیمه او شهید شده باشد! و افزود: درباره شما آیه اى از قرآن نازل شده است، راوى مى گوید، پرسیدم: کدام آیه فدایت شوم؟ فرمود: این سخن خداوند که مى فرماید: «آنها که ایمان به خدا و فرستادگانش آورده اند، صدیقین و شهداء نزد پروردگارشان هستند...» و اضافه فرمود: به این ترتیب، به خدا سوگند شما هم صدیقین و هم شهداء نزد پروردگارتان هستید».(4)
این سخن را با حدیثى از امیر مؤمنان على(علیه السلام) پایان مى دهیم: در آن هنگام که گروهى از یارانش براى فرا رسیدن وقت جهاد و شهادت در راه خدا بى تابى مى کردند، این جمله را فرمود: وَ لاتَسْتَعْجِلُوا بِمَا لَمْ یُعَجِّلْهُ اللَّهُ لَکُمْ فَإِنَّهُ مَنْ مَاتَ مِنْکُمْ عَلَى فِرَاشِهِ وَ هُوَ عَلَى مَعْرِفَةِ حَقِّ رَبِّهِ وَ حَقِّ رَسُولِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ مَاتَ شَهِیداً!: «به آن چیزى که خداوند در آن عجله روا نداشته، تعجیل مکنید،چرا که هر کس از شما در بستر بمیرد ولى معرفت حق پروردگار و حق پیامبر(صلى الله علیه وآله) و اهلبیتش را داشته باشد، شهید مرده است».(5)

* * *

1 ـ مریم، آیه 41.
2 ـ مریم، آیه 56.
3 ـ مائده، آیه 75.
4 ـ تفسیر «مجمع البیان»، جلد 9، صفحه 238.
5 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 190.