در ادامه شرح نعمتهاى دو بهشتى که در آیات سابق آمده است، در این آیات نیز، به قسمتهاى دیگر از این مواهب اشاره شده است.
نخست مى فرماید: «در این دو بهشت نیز زنانى هستند نیکو خلق و زیبا» (فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ).(1)
زنانى که جمع میان «حسن سیرت» و «حسن صورت» کرده اند; چرا که «خَیْر» غالباً در مورد صفات نیک و جمال معنوى به کار مى رود و «حسن» غالباً در زیبائى و جمال ظاهر.
روایاتى که در تفسیر این آیه وارد شده، صفات نیک بسیارى براى همسران بهشتى شمرده شده که، مى تواند اشاره اى به صفات عالى زنان دنیا نیز باشد، و الگوئى براى همه زنان محسوب شود، از جمله، خوش زبان بودن، نظافت و پاکى، آزار نرسانیدن، نظرى به بیگانگان نداشتن و مانند آن.
خلاصه این که، تمام صفات کمال و جمالى که در یک همسر مطلوب است، در آنها جمع است، و آنچه خوبان همه دارند آنها تنها دارند، و به همین دلیل، قرآن در یک تعبیر کوتاه و پر معنى از آنها به عنوان «خَیْراتٌ حِسان» تعبیر کرده است.(2)
* * *
و به دنبال ذکر این نعمت باز مى افزاید: «کدام یک از نعمتهاى پروردگارتان را انکار مى کنید»؟ (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).
* * *
و در ادامه توصیف این زنان بهشتى اضافه مى کند: «آنها حوریانى هستند که در خیمه هاى بهشتى مستورند» (حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِى الْخِیامِ).
«حُور» جمع «حوراء» و «احور» به کسى مى گویند که، سیاهى چشمش کاملاً مشکى و سفیدى آن کاملاً شفاف باشد، و گاه به زنان سفید چهره نیز اطلاق شده است.
تعبیر به «مَقْصُورات» اشاره به این است که، آنها تنها تعلق به همسرانشان دارند و از دیگران مستور و پنهانند.
«خِیام» جمع «خیمه» است، ولى به طورى که در روایات اسلامى آمده، خیمه هاى بهشتى، از نظر گستردگى، وسعت و زیبائى، شباهتى به خیمه هاى این جهان ندارند.
این نکته نیز قابل توجه است که، «خیمه»، طبق آنچه علماى لغت و بعضى از مفسران گفته اند: تنها به معنى خیمه هاى پارچه اى که در میان ما معروف است نمى باشد، بلکه به خانه هاى چوبى و یا حتى هر خانه مدورى، کلمه «خیمه» اطلاق مى شود، و گاه گفته شده: «خیمه» عبارت است از: هر خانه اى که از سنگ و مانند آن ساخته نشده است.(3)
* * *
و بار دیگر همان سؤال پر معنى را تکرار کرده مى گوید: «کدامین نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انکار مى کنید»؟ (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).
* * *
آیه بعد، توصیف دیگرى است درباره حوریان بهشتى، مى فرماید: «هرگز پیش از این جن و انس دیگرى با آنها تماس نگرفته، و دوشیزه اند» (لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ).(4)
البته، چنان که از آیات دیگر قرآن استفاده مى شود، زنان و مردانى که در این دنیا همسر یکدیگرند، هرگاه هر دو با ایمان و بهشتى باشند، در آنجا به هم ملحق مى شوند، و با هم در بهترین شرائط و حالات زندگى مى کنند.(5)
و حتى از روایات استفاده مى شود، مقام این زنان برتر از حوریان بهشت; به خاطر عبادات و اعمال صالحى که در این جهان انجام داده اند است.(6)
* * *
پس از آن مى فرماید: «کدامین نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انکار مى کنید»؟ (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).
* * *
در آخرین توصیفى که در این آیات از نعمتهاى بهشتى کرده، مى گوید: «ساکنان این دو بهشت، در حالى هستند که تکیه بر تختهائى زده اند که با بهترین و زیباترین پارچه هاى سبز رنگ پوشانده شده است» (مُتَّکِئِینَ عَلى رَفْرَف خُضْر وَ عَبْقَرِىّ حِسان).
«رَفْرَف» در اصل به معنى «برگهاى گسترده درختان» است، و سپس به پارچه هاى زیباى رنگارنگ که، بى شباهت به منظره باغها نیست، اطلاق شده.(7)
«عَبْقَرِى» در اصل به معنى «هر موجود بى نظیر یا کم نظیر» است، و لذا به دانشمندانى که وجود آنها در میان مردم نادر است «عباقرة» مى گویند، بسیارى معتقدند: کلمه «عبقر» در آغاز اسمى بوده که، عرب براى «شهر پریان» انتخاب کرده بود، و از آنجا که این شهر، موضوع ناشناخته و نادرى بوده، هر موضوع بى نظیر را به آن نسبت داده، «عبقرى» مى گویند، بعضى نیز گفته اند: «عبقر» شهرى بود که بهترین پارچه هاى ابریشمین را در آن مى بافتند.(8)
ولى فعلاً، ریشه اصلى متروک شده، و «عبقرى» به صورت یک کلمه مستقل به معنى «نادر الوجود» یا «عزیز الوجود» به کار مى رود، و با این که مفرد است، گاهى معنى جمعى نیز مى دهد (مانند آیه مورد بحث).
و «حسان» جمع «حسن» (بر وزن چمن) به معنى «خوب و زیبا» است.
به هر حال، این تعبیرات همه، حاکى از این است که، بهشت همه چیزش ممتاز است، میوه ها، غذاها، قصرها، فرشها و خلاصه هر چیزش در نوع خود بى نظیر و بى مانند است، بلکه باید گفت: این تعبیرات نیز هرگز نمى تواند آن مفاهیم بزرگ و بى مانند را در خود جاى دهد، و تنها شبحى از آن را در ذهن ما ترسیم مى کند.
* * *
سپس براى آخرین بار (و سى و یکمین مرتبه) این سؤال را از انس و جن و از تمام افراد مى کند: «کدامین نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انکار مى کنید»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).
نعمتهاى معنوى؟ یا نعمتهاى مادى؟ نعمتهاى این جهان؟ یا نعمتهاى بهشتى؟ نعمتهائى که سر تا پاى وجود شما را فرا گرفته و دائماً غرق در آنید، و گاه بر اثر غرور و غفلت همه آنها را به دست فراموشى مى سپرید، و از بخشنده این همه نعمتها و کسى که در انتظار نعمتهایش در آینده هستید، غافل مى شوید؟ کدام یک را منکر هستید؟
* * *
و در آخرین آیه این سوره مى فرماید: «پر برکت و زوال ناپذیر است نام پروردگارت که صاحب جلال و اکرام است» (تَبارَکَ اسْمُ رَبِّکَ ذِى الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ).
«تَبارَک» از ریشه «برک» (بر وزن درک) به معنى «سینه شتر» است، و از آنجا که شتران هنگامى که در جائى مى خوابند و ثابت مى مانند، سینه خود را به زمین مى چسبانند، این واژه به معنى ثابت ماندن، پایدار و با دوام بودن به کار رفته است، و نیز از آنجا که سرمایه بادوام و زوال ناپذیر، فوائد زیاد دارد، به موجود پرفایده، «مبارک» گفته مى شود، و شایسته ترین کسى که این عنوان براى او سزاوار است ذات پاک خداوند است که، سرچشمه همه خیرات و برکات مى باشد.
این تعبیر، به خاطر آن است که، در این سوره انواع نعمتهاى الهى، در زمین و آسمان، در خلقت بشر، و در دنیا و آخرت آمده است، و از آنجا که اینها همه از وجود پر برکت پروردگار، افاضه مى شود، مناسب ترین تعبیر همان است که در این آیه آمده است.
زیرا منظور از «اسم» در اینجا اوصاف پروردگار است، مخصوصاً صفت «رحمانیت» که منشأ همه این برکات است، و به تعبیر دیگر، افعال خداوند از صفات او سرچشمه مى گیرد، اگر عالم هستى را با نظام آفرید و در همه چیز میزان قرار داد، «حکمت» او ایجاب مى کرد، و اگر قانون عدالت را در همه چیز حکمفرما فرمود، «علم و عدل» او ایجاب مى کند، و اگر مجرمان را در انواع مجازاتهائى که در این سوره اشاره شد گرفتار مى سازد، «منتقم» بودنش اقتضا مى نماید، و اگر مؤمنان صالح را مشمول انواع مواهب معنوى و مادى در این جهان و جهان دیگر قرار مى دهد، «فضل و رحمت» واسعه او ایجاب مى کند، بنابراین «اسم» او اشاره به «صفات» او است، و «صفات» او هم «عین ذات پاک» او است.
تعبیر به «ذى الجلال و الاکرام» اشاره اى است به تمام صفات جمال و جلال او، (ذى الجلال اشاره به صفات سلبیه، و ذى الاکرام اشاره به صفات ثبوتیه است).
جالب این که، این سوره با نام خداوند، «رحمان» آغاز شد، و با نام پروردگار، «ذو الجلال و الاکرام» پایان مى گیرد، و هر دو هماهنگ با مجموعه محتواى سوره است.
* * *
1 ـ ضمیر «فِیهِنَّ» که جمع مؤنث است ممکن است به مجموع چهار بهشت بازگردد که در آیات گذشته آمده بود، و نیز ممکن است به دو بهشتى که اخیراً به آن اشاره شد بازگردد به اعتبار باغهاى متعدد و قصرهاى گوناگونى که دارد، و این تفسیر مناسبتر است; چرا که حساب آنها را از هم جدا کرده است.
2 ـ «خیرات» بعضى گفته اند جمع «خیّره» (بر وزن سیّده) است که به خاطر تخفیف آن را «خیرات» گفته اند، و بعضى آن را جمع «خَیْره» (بر وزن حیره) دانسته اند، و در هر حال معنى وصفى دارد نه معنى «افعل التفضیل»; چرا که «افعل التفضیل»، جمع بسته نمى شود.
3 ـ «لسان العرب»، «مجمع البحرین»، و «المنجد».
4 ـ درباره معنى «طمث»، ذیل آیه 56 همین سوره توضیح کافى داده ایم.
5 ـ (رعد، 23 ـ مؤمن، 8).
6 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 151.
7 ـ بعضى از مفسران در اینجا فرش معروف «نگارستان انوشیروان» را به صورت مثالى ذکر کرده اند، همان فرش فوق العاده گرانقیمتى که منظره یک باغ را منعکس مى کرد.
8 ـ تفسیر «ابوالفتوح رازى»، ذیل آیات مورد بحث.
