مى دانیم در میان «علت تامه» و «معلول» هیچ گونه فاصله زمانى وجود ندارد، و لذا در اصطلاح فلاسفه، تقدم علت را بر معلول «تقدم رتبى» مى دانند، و در مورد اراده خداوند نسبت به امر ایجاد و خلقت که، روشنترین مصداق علت تامه یا مصداق منحصر به فرد علت تامه است، این معنى روشنتر مى باشد.
و لذا اگر آیه: وَ ما أَمْرُنا إِلاّ واحِدَةٌ: (امر ما یک کلمه بیش نیست) را به کلمه «کُن» تفسیر کرده اند، از تنگى بیان است، و الا کلمه «کُن» نیز ترکیبى است از «کاف» و «نون» و نیاز به زمان دارد، و حتى «فاء» در «فَیَکُون» که معمولاً بیانگر نوعى زمان است، از جهت تنگى بیان مى باشد، و حتى تشبیه «کَلَمْحِ الْبَصَر»(1)(یک چشم بر هم زدن) لذا در آیه 77 سوره «نحل» هنگامى که از امر الهى درباره رستاخیز سخن مى گوید و آن را تشبیه به «لمح بصر» مى کند مى افزاید: أَوْ هُوَ أَقْرَبُ: «از یک چشم بر هم زدن نیز نزدیکتر است»!
به هر حال، در اینجا سخن از زمان، به خاطر تعبیرات روزمره ما است، و به خاطر آن است که قرآن به زبان ما با ما سخن مى گوید، و گرنه خداوند و اوامرش ما فوق زمان است، ضمناً تعبیر به «واحدة»، ممکن است اشاره به این معنى باشد که، یک فرمان کافى است و نیاز به تکرار ندارد، و یا اشاره به این که، فرمان او درباره کوچک و بزرگ، صغیر و کبیر و حتى آفرینش مجموع آسمانهاى گسترده، با یک ذره خاک فرق نمى کند.
اصلاً کوچک و بزرگ و مشکل و آسان در مقیاس فکر محدود و قدرت ناچیز ماست، و آنجا که سخن از قدرت بى انتها مطرح است، این مفاهیم به کلى از میان مى رود و همه یک رنگ و یک شکل مى شوند (دقت کنید).
در اینجا «یک سؤال» پیش مى آید که: معنى جمله فوق: (با امر او همه چیز آناً وجود پیدا مى کند) با مشاهده تدریجى بودن حوادث جهان سازگار نیست.
ولى، «پاسخ» این سؤال، با توجه به یک نکته روشن مى شود، و آن این که: فرمان او همه جا یک کلمه است که از یک چشم بر هم زدن نیز سریعتر مى باشد ولى محتواى فرمان متفاوت است، اگر به جنین فرمان داده که، در نه ماه دوران خود را تکمیل کند، یک لحظه کم و زیاد نخواهد شد، و فوریت آن به این است که درست در رأس این مدت تکمیل گردد، و اگر فرمان به کره زمین داده، که در 24 ساعت یک بار به دور خود بچرخد، فرمانش تخلف ناپذیر است، و به تعبیر دیگر، براى تأثیر فرمان او هیچ زمانى لازم نیست، این محتواى فرمان است که با توجه به سنت تدریجى بودن عالم ماده و خاصیت و طبیعت حرکت، زمان به خود مى پذیرد.

* * *

1ـ «لمح» (بر وزن مسح) در اصل به معنى درخشیدن برق است، سپس به معنى نگاه سریع آمده است.