ممکن است از آیه مورد بحث و شبیه آن، این توهم، یا سوء استفاده پیش آید که، اگر همه چیز را خداوند روى اندازه و حسابى آفریده است، پس اعمال و افعال ما نیز مخلوق او است، و بنابراین، از خود اختیارى نداریم.
ولى، چنان که قبلاً نیز گفته ایم، گرچه اعمال ما به تقدیر و مشیت الهى است و هرگز خارج از محدوده قدرت و اراده او نیست، ولى او مقدر ساخته که ما در اعمال خود مختار باشیم، و لذا براى ما تکلیف و مسئولیت قائل شده که، اگر اختیار نداشتیم، تکلیف و مسئولیت نامفهوم و بى معنى بود، بنابراین، اگر ما در اعمال خود فاقد اراده و مجبور باشیم، این بر خلاف تقدیر الهى است.
اما در مقابل افراط «جبریون»، گروهى به تفریط و تندروى در جهت مقابل افتاده اند که آنها را «قدریون» و «مفوضه» مى نامند، آنها صریحاً مى گویند: اعمال ما به دست ما است، و خدا را مطلقاً به اعمال ما کارى نیست، و به این ترتیب قلمرو حکومت الهى را محدود ساخته و خود را مستقل پنداشته، و راه شرک را مى پویند.
حقیقت این است که، جمع میان این دو اصل (توحید افعال و عدل) نیاز به دقت و ظرافت خاصى دارد، اگر «توحید» را به این معنى تفسیر کنیم که: خالق همه چیز حتى اعمال ما خداست، به طورى که ما هیچ اختیارى نداریم، «عدل» خدا را انکار کرده ایم; چرا که گنهکاران را مجبور بر معاصى ساخته و سپس آنها را مجازات مى کند.
و اگر «عدل» را به این معنى تفسیر کنیم که: خدا هیچ دخالتى در اعمال ما ندارد، او را از حکومتش خارج ساخته ایم، و در دره «شرک» سقوط کرده ایم.
«امر بین الامرین» که ایمان خالص و صراط مستقیم و خط میانه است، این است که: معتقد باشیم ما مختاریم ولى مختار بودنمان نیز به اراده خدا است و هر لحظه بخواهد، مى تواند از ما سلب اختیار نماید، و این همان مکتب اهل بیت(علیهم السلام) است.
قابل توجه این که، در ذیل آیات مورد بحث، روایات متعددى در مذمت از این دو گروه در کتب تفسیر اهل سنت و شیعه وارد شده است:
از جمله در حدیثى مى خوانیم که پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمود: صِنْفَانِ مِنْ أُمَّتِی لَیْسَ لَهُمْ فِى الْإِسْلَامِ نَصِیبٌ: الْمُرْجِئَةُ وَ الْقَدَرِیَّةُ، أُنْزِلَتْ فِیْهِمْ آیَةٌ فِی کِتابِ اللّهِ، إِنَّ الْمُجْرِمِیْنَ فِی ضَلال وَ سُعُر...: «دو گروه از امتم هستند که سهمى در اسلام ندارند! جبرى ها، و قدرى ها و درباره اینها آیه إِنَّ الْمُجْرِمِیْنَ فِی ضَلال وَ سُعُر...: «گنهکاران در گمراهى و جنون و شعله هاى آتش اند...» نازل شده».(1)
«مرجئه» از ماده «ارجاء» به معنى تأخیر انداختن است و این اصطلاحى است که در مورد «جبریون» به کار مى رود; چرا که آنها اوامر الهى را نادیده گرفته، و رو به سوى معصیت مى آورند، به گمان این که مجبورند، یا این که معتقدند مرتکبین گناهان کبیره، سرنوشتشان روشن نیست و آن را به قیامت مى اندازند.(2)
و در حدیثى از «امام باقر»(علیه السلام) مى خوانیم: نُزِلَتْ هذِهِ فِى الْقَدْرِیَةِ: ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ إِنّا کُلَّ شَىْء خَلَقْناهُ بِقَدَر: «این آیات درباره «قدریه» نازل شده، در قیامت به آنها گفته مى شود: آتش دوزخ را بچشید، ما هر چیزى را روى حساب و اندازه آفریدیم»(3) (اشاره به این که، منظور از اندازه و حساب این است که، براى هر گناهى، مجازات دقیقى معین ساخته ایم، و این یکى دیگر از تفسیرهاى آیه است، و یا این که، شما که منکر تقدیر الهى بودید و خود را قادر بر هر چیز مى پنداشتید و خدا را از قلمرو اعمال خود بیرون مى دیدید، اکنون قدرت خدا را ببینید، و بچشید عذاب انحراف خود را).

* * *

1 ـ در تفسیر «روح المعانى» این حدیث را از بخارى، ترمذى، ابن ماجه، ابن عدى، و ابن مردویه از «ابن عباس» نقل کرده است، جلد 27، صفحه 81 ـ نظیر همین حدیث را «قرطبى» در تفسیرش آورده است (جلد 9، صفحه 6318).
2 ـ «مجمع البحرین»، ماده «رجا».

3 - تفسیر «نور الثقلین»، جلد 5، صفحۀ 186.