بعد از بحث هاى گوناگونى که پیرامون وضع منافقان در آیات گذشته بیان شد، این آیات پیرامون جمع دیگرى از کفار بحث مى کند، مى فرماید: «کسانى که کافر شدند و مردم را از راه خدا بازداشتند، و بعد از روشن شدن حق، به مخالفت با رسول خدا برخاستند، هرگز زیانى به خدا نمى رسانند، و اعمالشان را حبط و نابود مى کند» (حتى اگر کار خیرى هم انجام داده اند چون با ایمان قرین نبوده حبط مى شود) (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدى لَنْ یَضُرُّوا اللّهَ شَیْئاً وَ سَیُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ).
این گروه، ممکن است همان مشرکان «مکّه» باشند، و یا کفار یهود «مدینه»، و یا هر دو; زیرا تعبیر به «کُفر» و «صَدّ عن سبیل اللّه» (بازداشتن مردم از راه خدا) و «شَاقُّوا الرَّسُولَ» (مخالفت و دشمنى با پیامبر) در مورد هر دو گروه در آیات قرآن آمده است.
«تبیین هدایت» در مورد «مشرکان مکّه» از طریق معجزات بود، و در مورد «کفار اهل کتاب» از طریق کتاب آسمانیشان.
«حبط اعمال» آنها یا اشاره به کارهاى نیکى است که احیاناً انجام مى دادند، مانند میهمان نوازى، انفاق و کمک به ابن السبیل، و یا اشاره به عقیم ماندنِ نقشه هاى آنها، بر ضد اسلام.
به هر حال، این گروه داراى سه وصف بودند: «کفر»، «صد عن سبیل اللّه» و «دشمنى و عداوت با پیامبر» که یکى مخالفت با خدا بود، و دیگرى با بندگان خدا، و دیگرى با رسول خدا(صلى الله علیه وآله).
* * *
در آیه بعد، روى سخن را به مؤمنان کرده، و بعد از بیان خطوط منافقین و کفار، خط آنها را نیز چنین تبیین مى کند: «اى کسانى که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید رسول خدا را، و اعمال خود را باطل مسازید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ).
در حقیقت، برنامه مؤمنان در همه چیز، نقطه مقابل گروه کافر و منافق است آنها مخالفت فرمان خدا مى کنند، و اینها اطاعت، آنها به عداوت و دشمنى با پیامبر(صلى الله علیه وآله) برمى خیزند و اینها فرمانبردارند، آنها اعمالشان بر اثر کفر و ریا و منت و مانند آن، نابود مى شود، اما اینها با ترک این امور، پاداش اعمالشان در پیشگاه خدا محفوظ است.
به هر حال، لحن آیه نشان مى دهد که، در میان مؤمنان آن روز، نیز افرادى بوده اند که، در مسأله اطاعت خداوند و رسول و حفظ اعمالشان از باطل شدن، کوتاهى هائى داشته اند که خداوند با این آیه، به آنها اخطار مى کند.
شاهد این سخن، شأن نزولى است که بعضى از مفسران، درباره این آیه نقل کرده اند که «بنى اسد» اسلام آوردند، و خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) عرضه داشتند: ما تو را بر خود مقدم داشته ایم، و جان و خانواده خویش را در اختیار تو گذارده ایم، ولى از لحن گفتارشان، یک نوع منت گذارى استفاده مى شد، آیه فوق، نازل گشت و به آنها در این زمینه هشدار داد.
بعضى از فقها، به جمله اخیر «وَ لاتُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ» براى حرمت شکستن نماز، استدلال کرده اند، ولى، همان گونه که آیات قبل و بعد، و خود آیه مورد بحث، گواهى مى دهد، مربوط به این معنى نیست، بلکه، هدف عدم ابطال از طریق شرک و ریاء و منت و امثال آن است.
* * *
آخرین آیه مورد بحث، توضیح و تأکیدى است براى آنچه در آیات قبل، پیرامون کفار آمده است، و در ضمن، راه بازگشت را به آنها که مایل باشند نشان مى دهد، مى فرماید: «کسانى که کافر شدند و مردم را نیز از پیمودن راه خدا باز داشتند، سپس در همان حال کفر از دنیا رفتند، خدا هرگز آنها را نخواهد بخشید»! (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ کُفّارٌ فَلَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ).
چرا که با مرگ، درهاى توبه بسته مى شود، اینها بار سنگین کفر خودشان و اضلال و گمراهى دیگران را، هر دو بر دوش مى کشند، چگونه امکان دارد خداوند آنها را ببخشد؟.
و به این ترتیب، در مجموع این آیات، از سه گروه، سخن به میان آمده است: منافقان، کفار، و مؤمنان، و صفات هر کدام و سرنوشت هر یک مشخص شده است.
* * *
