از آنجا که در آیات گذشته، سخن از علم خداوند نسبت به گمراهان و هدایت یافتگان بود، در آیات مورد بحث، در ادامه همین سخن مى افزاید: «براى خداست آن چه در آسمان ها و آن چه در زمین است» (وَ لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ).
مالکیت مطلقه در عالم هستى از آن او است، و نیز حاکمیت مطلقه از آن او، و به همین دلیل، تدبیر عالم هستى نیز به دست او است، و چون چنین است، جز او شایسته «عبودیت و شفاعت» نیست.
هدف بزرگ او از این آفرینش گسترده این است که، انسان، یعنى گل سرسبد عالم هستى را با برنامه هاى تکوینى و تشریعى و تعلیم و تربیت انبیاء، در مسیر تکامل پیش برد.
لذا در پایان آیه به عنوان نتیجه این مالکیت مى فرماید: «هدف این است که بدکاران را به خاطر اعمال بدشان کیفر دهد، و نیکوکاران را در برابر اعمال نیکشان پاداش» (لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى).(1)

* * *

سپس به توصیف این گروه «نیکوکار» پرداخته، چنین مى گوید: «آنها کسانى هستند که از گناهان کبیره و اعمال زشت دورى مى کنند، و اگر گناهى از آنها سر زند، تنها صغیره است» (الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ).
«کَبائِر» جمع «کبیره»، و «اِثم» در اصل به معنى عملى است که انسان را از خیر و ثواب دور مى کند، لذا معمولاً به گناهان اطلاق مى شود.
«لَمَم» (بر وزن قلم) به گفته «راغب» در «مفردات»، به معنى «نزدیک شدن به گناه» است، و از گناهان صغیره نیز به «لَمَم» تعبیر مى شود، این واژه در اصل از ماده «المام» گرفته شده که به معنى نزدیک شدن به چیزى بدون انجام آن است، و گاه به اشیاء قلیل و کم، نیز اطلاق شده است (اطلاق آن بر گناه صغیره نیز به همین جهت است).
مفسران نیز تفسیرهائى در همین حدود، براى «لَمَم» ذکر کرده اند، بعضى آن را به «گناه صغیره»، و بعضى به «نیت معصیت بدون انجام آن»، و بعضى به «معاصى کم اهمیت» تفسیر کرده اند.
گاه نیز گفته شده است که «لَمَم» هر گونه گناه را اعم از صغیره و کبیره شامل مى شود، مشروط بر این که عادت نشده باشد، و گاه به گاه اتفاق بیفتد، و انسان متذکر گردد و توبه کند.
در روایات اسلامى نیز تفسیرهاى گوناگونى براى این واژه آمده است، در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که در تفسیر این آیه فرمود: هُوَ الذَّنْبُ یُلِمُّ بِهِ الرَّجُلُ فَیَمْکُثُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یُلِمُّ بِهِ بَعْدُ: «منظور گناهى است که انسان به سراغ آن مى رود، سپس مدتى از گناه خوددارى کرده، بار دیگر به آن آلوده مى شود» (و هرگز کار همیشگى او نیست).(2)
در حدیث دیگرى نیز از همان امام(علیه السلام) مى خوانیم: اَلْلَّمَمُ الرَّجُلُ یُلِمُّ بِالذَّنْبِ فَیَسْتَغْفِرُ اللّهَ مِنْهُ: «لمم آن است که انسان به سراغ گناهى رود، سپس از آن استغفار کند».(3)
روایات دیگرى نیز به همین معنى نقل شده است.
قرائن موجود در آیه نیز گواهى مى دهد که «لمم» به معنى گناهانى است که احیاناً از انسان سر مى زند، سپس متوجه مى شود و آن را ترک مى گوید، زیرا استثناء «لمم» از «کبائر» (با توجه به این که ظاهر استثناء، استثناء متصل است) گواهى است بر این معنا.
به علاوه در جمله بعد، قرآن مى گوید: «آمرزش پروردگار تو گسترده است» (إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ).
این نیز دلیلى است بر این که گناهى از او سر زده که نیاز به غفران پروردگار دارد، نه تنها قصد و نیت و نزدیک شدن به گناه بى آنکه آن را مرتکب شده باشد.
به هر حال، منظور این است که، نیکوکاران ممکن است لغزشى داشته باشند، ولى گناه بر خلاف طبع و سجیه آنهاست، روح و قلب آنها همواره پاک است، و آلودگى ها جنبه عرضى دارد، و لذا به محض ارتکاب گناه، پشیمان مى شوند و از خدا تقاضاى بخشش مى کنند، چنان که در آیه 201 «اعراف» مى خوانیم: إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ: «پرهیزگاران هنگامى که گرفتار وسوسه هاى شیطانى که پیرامون وجود آنها در گردش است مى شوند، به یاد خدا مى افتند، و بینا مى گردند (و توبه مى کنند)».
نظیر همین معنى، در آیه 135 سوره «آل عمران» نیز آمده است که در توصیف «متقین» و «محسنین» مى فرماید: وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ: «آنها کسانى هستند که وقتى مرتکب عمل زشتى شوند، یا به خود ستمى کنند، به یاد خدا مى افتند و براى گناهانشان آمرزش مى طلبند».
اینها همه، گواه بر تفسیرى است که براى «لمم» گفته شد.
در اینجا با ذکر حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) این بحث را پایان مى دهیم، که در پاسخ سؤال از تفسیر آیه مورد بحث فرمود: اللَّمَّامُ الْعَبْدُ الَّذِی یُلِمُّ الذَّنْبَ بَعْدَ الذَّنْبِ لَیْسَ مِنْ سَلِیقَتِهِ أَیْ مِنْ طَبِیعَتِهِ: «انجام دهنده «لمم» بنده اى است که گاه گناه از او سر مى زند، ولى طبیعت او نیست».(4)
در دنباله آیه براى تأکید عدالت پروردگار، در مسأله پاداش و کیفر از علم بى پایان او که همه بندگان و اعمالشان را فرا مى گیرد، سخن مى گوید، و مى فرماید: «او نسبت به شما از همه آگاه تر است، از آن هنگام که شما را از زمین آفرید، و در آن موقع که به صورت جنین هائى در شکم مادرانتان بودید» (هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ).(5)
آفرینش انسان از زمین، یا به اعتبار خلقت نخستین او از طریق حضرت آدم است که از خاک آفریده شده، و یا به اعتبار این است که تمام مواد تشکیل دهنده وجود انسان، از زمین گرفته شده، که از طریق تغذیه در ترکیب بندى نطفه، و سپس در مراحل پرورش جنین، مؤثر است، و در هر حال، هدف این است که خداوند، از همان زمان که ذرات وجود شما در لابلاى خاک هاى زمین بود، و از آن روز که نطفه ناچیزى در رحم مادر در درون پرده هاى ظلمانى رحم بودید، از تمام جزئیات وجود شما آگاه بوده است، با این حال، چگونه ممکن است از اعمال شما بى خبر باشد؟!
این تعبیر ضمناً مقدمه اى است براى سخن بعد که مى فرماید: «پس خودستائى نکنید، و از پاک بودن خود سخن مگوئید، چرا که او پرهیزگاران را از همه بهتر مى شناسد» (فَلاتُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقى).
نه نیازى به معرفى شما دارد، و نه شرح اعمال نیکتان، او هم از اعمال شما آگاه است، و هم از میزان خلوص نیتتان، و حتى شما را از خودتان بهتر مى شناسد، و از صفات درونى و اعمال برونى به خوبى آگاه است.
بعضى از مفسران گفته اند: این آیه در مورد گروهى نازل شد که بعد از انجام نماز و روزه، در مقام مدح خویش بر مى آمدند، و مى گفتند: نماز ما چنین بود، و روزه ما چنان! آیه فوق نازل شد و آنها را از این کار نهى کرد.(6)

* * *

1 ـ «لام» در «لِیَجْزِی»، «لام غایت» است، بنابراین جزا و کیفر، غایت و هدف آفرینش است، هر چند بعضى آن را متعلق به «أَعْلَمُ» در آیه قبل دانسته اند، و جمله «وَ لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ» را معترضه مى دانند، ولى این احتمال بعید به نظر مى رسد.
2 و 3 ـ «کافى»، جلد دوم، کتاب الایمان و الکفر، باب اللمم، صفحه 320، حدیث 1 و 3.
4 ـ «کافى»، جلد 2، باب اللمم، صفحه 321، حدیث 5.
5 ـ «أَجِنَّة» جمع «جنین» به معنى فرزندى است که در شکم مادر است.
6 ـ «روح المعانى»، جلد 7، صفحه 55.