بعد از سوره «و الصافات»، این دومین سوره اى است که با سوگندهاى مکرر آغاز مى شود، سوگندهائى پر معنى و تفکر آفرین، سوگندهائى بیدارکننده و آگاهى بخش.
بسیارى دیگر از سوره هاى قرآن، که به خواست خدا در بحث هاى آینده با آن رو به رو مى شویم، چنین است.
و جالب این که، این سوگندها غالباً مقدمه اى است براى بیان مسأله معاد، جز در موارد معدودى که با مسأله توحید و غیر آن مربوط مى شود.
و نیز جالب این که، محتواى این سوگندها ربط خاصى با محتواى رستاخیز دارد، و با ظرافت و زیبائى مخصوصى این بحث مهم را از جوانب گوناگون تعقیب مى کند.
حقیقت این است که سوگندهاى قرآن ـ که تعداد آن زیاد است ـ یکى از چهره هاى اعجاز این کتاب آسمانى و از زیباترین و درخشنده ترین فرازهاى آن است، که شرح هر کدام در جاى خود خواهد آمد.
در آغاز این سوره، خداوند به پنج موضوع مختلف سوگند یاد کرده است که چهار مورد آن پشت سر هم، و یک قسمت به صورت جداگانه آمده است.
نخست مى فرماید: «سوگند به بادهائى که ابرها را در آسمان به حرکت در مى آورند، و گرد و غبارها و بذر گیاهان و نطفه هاى گل ها را در روى زمین به هر سو مى پراکنند» (وَ الذّارِیاتِ ذَرْواً).(1)
* * *
آن گاه مى افزاید: «سوگند به ابرهائى که بار سنگینى از باران با خود حمل مى کنند» (فَالْحامِلاتِ وِقْراً).(2)
* * *
«و سوگند به کشتى هائى که بر رودخانه هاى عظیم و صفحه دریاها به آسانى به حرکت در مى آیند» (فَالْجارِیاتِ یُسْراً).(3)
* * *
«و سوگند به فرشتگانى که کارها را تقسیم مى کنند» (فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً).
در حدیثى که بسیارى از مفسران، در ذیل همین آیه آورده اند، مى خوانیم: «ابن کوّا»(4) روزى از على(علیه السلام) در حالى که بر منبر خطبه مى خواند سؤال کرد: «منظور از «الذّارِیاتِ ذَرْواً» چیست؟ فرمود: بادها.
عرض کرد: «فَالْحامِلاتِ وِقْراً»؟ فرمود: ابرها.
عرض کرد: «فَالْجارِیاتِ یُسْراً»؟ فرمود: کشتى ها.
عرض کرد: «فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً»؟ فرمود: منظور فرشتگان است».
با این حال، تفسیرهاى دیگرى است که با این تفسیر قابل جمع است.
از جمله این که: منظور از «جارِیاتِ یُسْراً» نهرهائى است که به وسیله باران ها به جریان مى افتد، و منظور از «فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً»، ارزاقى است که به واسطه فرشتگان از طریق کشاورزى تقسیم مى شود.
به این ترتیب، سخن از بادها، سپس ابرها، و بعد از آن نهرها، و سرانجام روئیدن گیاهان است که تناسب نزدیکى با مسأله معاد که بعد از آن آمده دارد; زیرا مى دانیم: یکى از دلائل امکان معاد، مسأله زنده کردن زمین هاى مرده به وسیله نزول باران است، که بارها در قرآن به عبارات مختلف ذکر شده است.
این احتمال نیز داده شده که: این چهار وصف، همگى اوصاف بادها باشد، بادهائى که ابرها را تولید مى کند، و بادهائى که آنها را بر دوش خود حمل مى نماید، و بادهائى که آنها را به هر سو مى راند، و بادهائى که دانه هاى باران را به هر طرف مى پاشد.(5)
با توجه به این که تعبیرات این آیات جامع و کلى است، مى تواند همه این معانى را در خود جاى دهد، ولى عمده همان تفسیر اول است.
در اینجا این سؤال پیش مى آید: اگر منظور فرشتگان است، فرشتگان چه امورى را تقسیم مى کنند؟
در پاسخ مى گوئیم: این تقسیم کار، ممکن است مربوط به کل تدبیر این عالم باشد، که گروههائى از فرشتگان الهى به فرمان او تدبیر امور آن را بر عهده دارند، و نیز ممکن است مربوط به تقسیم ارزاق، و یا تقسیم قطرات باران بر مناطق روى زمین باشد.(6)
* * *
بعد از ذکر این چهار سوگند، که همه بیانگر اهمیت مطلبى است که بعد از آن مى آید، مى فرماید: «آنچه به شما وعده داده شده است قطعاً راست است» (إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ).(7)
* * *
و بار دیگر به عنوان تأکید مى افزاید: «و بدون شک جزاى اعمال واقع شدنى است» (وَ إِنَّ الدِّینَ لَواقِعٌ).
«دِین» در اینجا به معنى جزاء است، همانطور که در «مالِکِ یَوْمِ الدِّیْن» آمده، و اصولاً یکى از نام هاى قیامت «یوم الدین» (روز جزا) است و از آن روشن مى شود: منظور از «وعده هاى واقع شدنى» در اینجا، وعده هاى مربوط به قیامت، حساب، پاداش، کیفر، بهشت، دوزخ و سایر امور مربوط به معاد است، بنابراین جمله اول تمام وعده هاى قیامت را شامل مى شود، و جمله دوم تأکیدى است بر مسأله جزا.
در چند آیه بعد، نیز سخن از «یوم الدین» به میان آمده، و همان گونه که قبلاً نیز اشاره کردیم، سوگندهائى که در آغاز این سوره آمده، پیوند و تناسب روشنى با نتیجه این قسم ها دارد; چرا که حرکت ابرها و نزول باران ها و در نتیجه زنده شدن زمین هاى مرده، خود صحنه اى از قیامت و معاد را در این دنیا نشان مى دهد.
بعضى از مفسران، «ما تُوْعَدُون» را در اینجا به مفهوم وسیع ترى تفسیر کرده اند که تمام وعده هاى الهى مربوط به قیامت و دنیا و تقسیم ارزاق و مجازات مجرمان در این جهان و جهان دیگر، و پیروزى مؤمنان صالح را شامل مى شود، آیه 22 همین سوره که مى گوید: «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ» نیز ممکن است تأییدى بر این معنى باشد، و چون لفظ آیه، مطلق است این عمومیت بعید نیست.
به هر حال، وعده هاى الهى، همه صادق است; چرا که «خُلْفِ وَعْدِه» یا ناشى از «جهل» است، یا «عجز»، جهلى که باعث تغییر فکر وعده دهنده، مى شود، و عجزى که او را از وفاى به وعده باز مى دارد، اما خداوند «عالم» و «قادر»، وعده هایش تخلف ناپذیر است.
* * *
1 ـ «ذارِیات» جمع «ذاریه» به معنى بادهائى است که اشیاء را به پرواز در مى آورد.
2 ـ «وِقْر» (بر وزن فکر) به معنى بار سنگین است، و نیز به معنى سنگینى گوش آمده است، «وقار» نیز به معنى سنگینى حرکات و آرامش و حلم است.
3 ـ «جارِیات» جمع «جاریه» به معنى کشتى است، و به معنى نهرهاى آب جارى نیز آمده است، (فِیْها عَیْنٌ جارِیَةٌ، «غاشیه»، آیه 12) و همچنین به معنى خورشید به خاطر حرکتش در آسمان، و نیز به دختر نوجوان نیز «جاریة» گفته مى شود; چرا که نشاط جوانى در تمام وجودش جریان دارد .
4 ـ نام او «عبداللّه» بود، در زمان امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى زیست و از منافقان و دشمنان سرسخت حضرت بود، خود را در صف یارانش قرار مى داد و کارشکنى مى کرد.
5 ـ تفسیر «فخر رازى»، جلد 28، صفحه 195.
6 ـ توجه به این نکته نیز لازم است که «واو» در «وَ الذّارِیات» واو قسم است، و «فاء» در آیات بعد فاء عاطفه مى باشد که اینجا مفهوم قسم را دارد، ولى در عین حال یک نوع ارتباط و پیوند را در میان این چهار سوگند بیان مى کند.
7 ـ باید توجه داشت که «ما» در «انّما» موصوله و اسم «انّ» مى باشد و «صادق» خبر آن است.
