دستورهاى ششگانه اى که در دو آیه فوق مطرح شده، (نهى از سخریه، عیب جوئى، القاب زشت، گمان بد، تجسس، و غیبت) هرگاه به طور کامل در یک جامعه پیاده شود، آبرو و حیثیت افراد جامعه را از هر نظر بیمه مى کند، نه کسى مى تواند به عنوان خود برتربینى، دیگران را وسیله تفریح و سخریه قرار دهد، و نه مى تواند زبان به عیب جوئى این و آن بگشاید، و نه با القاب زشت، حرمت و شخصیت افراد را در هم بشکند.
نه حق دارد حتى گمان بد ببرد، نه در زندگى خصوصى افراد به جستجو پردازد، و نه عیب پنهانى آنها را براى دیگران فاش کند.
به تعبیر دیگر، انسان چهار سرمایه دارد که همه آنها باید در دژهاى این قانون قرار گیرد و محفوظ باشد: جان، و مال، و ناموس، و آبرو.
تعبیرات آیات فوق و روایات اسلامى، نشان مى دهد: آبرو و حیثیت افراد، همچون مال و جان آنها است، بلکه از بعضى جهات، مهم تر است!
اسلام مى خواهد در جامعه اسلامى، امنیت کامل حکم فرما باشد، نه تنها مردم در عمل و با دست به یکدیگر هجوم نکنند، بلکه از نظر زبان مردم، و از آن بالاتر از نظر اندیشه و فکر آنان نیز در امان باشند، و هر کس احساس کند دیگرى، حتى در منطقه افکار خود، تیرهاى تهمت را به سوى او نشانه گیرى نمى کند، و این امنیتى است در بالاترین سطح، که جز در یک جامعه مذهبى و مؤمن امکان پذیر نیست.
پیغمبر گرامى(صلى الله علیه وآله) در حدیثى مى فرماید: اِنَّ اللّهَ حَرَّمَ مِنَ الْمُسْلِمِ دَمَهُ وَ مالَهُوَ عِرْضَهُ، وَ اَنْ یُظَنَّ بِهِ ظَنَّ السُّوءِ: «خداوند خون و مال و آبروى مسلمان را بر دیگران حرام کرده، و همچنین گمان بد درباره او بردن».(1)
گمان بد، نه تنها به طرف مقابل و حیثیت او لطمه وارد مى کند، بلکه براى صاحب آن نیز بلائى است بزرگ; زیرا سبب مى شود که او را از همکارى با مردم و تعاون اجتماعى بر کنار کند، و دنیائى وحشتناک، آکنده از غربت و انزوا فراهم سازد، چنان که در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) آمده است: مَنْ لَمْ یُحْسِنْ ظَنَّهُ اسْتَوْحَشَ مِنْ کُلِّ اَحَد: «کسى که گمان خویش را نیک نگرداند (گمان بد داشته باشد) از همه کس مى ترسد و وحشت دارد»!.(2)
به تعبیر دیگر: چیزى که زندگى انسان را از حیوانات جدا مى کند، و به آن رونق و حرکت و تکامل مى بخشد، روح تعاون و همکارى دسته جمعى است، و این در صورتى امکان پذیر است که اعتماد و خوشبینى بر مردم حاکم باشد، در حالى که سوء ظن، پایه هاى این اعتماد را در هم مى کوبد، پیوندهاى تعاون را از بین مى برد و روح اجتماعى را تضعیف مى کند.
نه تنها سوء ظن، که مسأله تجسس و غیبت نیز چنین است.
افراد بدبین، از همه چیز مى ترسند، و از همه کس وحشت دارند، و نگرانى جانکاهى دائماً بر روح آنها مستولى است، نه مى توانند یار و مونسى غمخوار پیدا کنند، و نه شریک و همکارى براى فعالیت هاى اجتماعى، و نه یار و یاورى براى روز درماندگى.
توجه به این نکته نیز لازم است که منظور از «ظن» در اینجا، گمان هاى بى دلیل است، بنابراین در مواردى که گمان، متکى به دلیل، یعنى ظن معتبر باشد، از این حکم مستثنى است، مانند گمانى که از شهادت دو نفر عادل حاصل مى شود.

* * *

1 ـ «المحجة البیضاء»، جلد 5، صفحه 268.
2ـ «غرر الحکم»، صفحه 697، حدیث 5333.