باز لازم است در اینجا به داستان «صلح حدیبیه» بر گردیم، و خود را در فضاى «حدیبیه» و در جوّى که بعد از صلح پیدا شد، تصور کنیم، تا به عمق مفهوم آیه آشنا گردیم.
پیامبر(صلى الله علیه وآله) خوابى دیده بود ـ رؤیائى الهى و رحمانى ـ که با یارانش وارد «مسجد الحرام» مى شوند، و به دنبال آن، به عزم زیارت خانه خدا حرکت کرد، غالب اصحاب، فکر مى کردند تعبیر این خواب و رؤیاى صالحه در همین سفر واقع مى شود، در حالى که مقدّر چیز دیگرى بود، این از یکسو.
از سوى دیگر، مسلمانان مُحْرِم شده بودند، و حیوانات قربانى با خود آورده بودند، اما بر خلاف انتظارشان، توفیق زیارت خانه خدا نصیب آنها نشد، و پیامبر(صلى الله علیه وآله) دستور داد در همان «حدیبیه» شتران قربانى را نحر کنند، و از احرام بیرون آیند، کارى که براى آنها بسیار سخت و باورناکردنى بود; چرا که آداب و سنن آنها، و نیز دستورات اسلام، ایجاب مى کرد تا مناسک عمره را انجام ندهند، از احرام بیرون نیایند.
از سوى سوم، در مواد «صلحنامه حدیبیه»، مطالبى توافق شده بود که پذیرش آن بسیار سنگین مى نمود، از جمله این که: اگر کسى از «قریش» مسلمان شود و به «مدینه» پناه آورد، مسلمانان او را به خانواده اش تحویل دهند، اما عکس آن لازم نیست!
از سوى چهارم، به هنگام تنظیم صلحنامه، «قریش» حاضر نشدند کلمه «رسول اللّه» کنار نام محمّد(صلى الله علیه وآله) باشد، و «سهیل» نماینده «قریش» با اصرار آن را حذف کرد، و حتى با نوشتن «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم» نیز موافقت نکرد، و اصرار داشت به جاى آن «بِسْمِکَ اللّهُمَّ» نوشته شود، که با سنت اهل «مکّه» سازگار بود، واضح است این امور، هر کدام به تنهائى مطلب ناگوارى بود، چه رسد به مجموع آنها، و به همین جهت، تزلزلى در قلوب افراد ضعیف الایمان افتاد، حتى وقتى سوره «فتح» نازل شد بعضى با تعجب پرسیدند: چه فتحى؟!
اینجا است که باید لطف الهى شامل حال مسلمانان شود، و سکینه و آرامش را به دل هاى آنها باز گرداند، نه تنها ضعف و فتورى در آنان راه نیابد، بلکه به مصداق «لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ»، بر قدرت ایمان آنها، افزوده شود، آیه فوق در چنین شرایطى نازل گردید.
* * *
«سکینه» در اصل از ماده «سکون» به معنى آرامش و اطمینان خاطرى است که هر گونه شک و تردید و وحشت را از انسان زائل مى کند، و او را در طوفان حوادث ثابت قدم مى دارد.
این آرامش، ممکن است جنبه عقیدتى داشته باشد، و تزلزل اعتقاد را بر طرف سازد و یا جنبه عملى، به گونه اى که ثبات قدم و مقاومت و شکیبائى به انسان بخشد، و البته به تناسب بحث هائى که گذشت و تعبیرات خود آیه در اینجا بیشتر ناظر به معنى اول است، در حالى که در آیه 248 سوره «بقره» در داستان «طالوت» و «جالوت»، بیشتر روى جنبه هاى عملى تکیه دارد.
جمعى از مفسران، براى «سکینه» معانى دیگرى ذکر کرده اند، که در نهایت، بازگشت به همین تفسیر مى کند.
جالب این که، در بعضى از روایات، «سکینه» به «ایمان» تفسیر شده،(1) و در بعضى دیگر، به «نسیم بهشتى» که در شکل انسانى ظاهر مى شود، و به مؤمنان آرامش مى بخشد.(2)
اینها نیز تأییدى است بر آنچه گفته شده; چرا که «سکینه» زائیده ایمان است و همچون نسیم بهشتى آرام بخش.
این نکته نیز قابل توجه است، که در مورد «سکینه»، تعبیر به «انزال» شده است، و چنان که مى دانیم این تعبیر در قرآن مجید، گاهى به معنى ایجاد و خلقت و بخششِ نعمت، آمده، و چون از یک مقام عالى به مقام پائین است این تعبیر در آن به کار رفته است.
* * *
1 و 2 ـ تفسیر «برهان»، جلد 2، صفحه 114.
