این آیات، ادامه آیات گذشته، در زمینه رسالت و اجر رسالت، و مودّت ذى القربى و اهل بیت است.
در نخستین آیه مى فرماید: آنها این وحى الهى را پذیرا نمى شوند «بلکه مى گویند: او بر خدا دروغ و افتراء بسته، و اینها زائیده فکر خود او است که به خدا نسبت مى دهد» (أَمْ یَقُولُونَ افْتَرى عَلَى اللّهِ کَذِباً).
«در حالى که اگر خدا بخواهد، بر قلب تو مهر مى نهد، و قدرت اظهار این آیات را از تو مى گیرد» (فَإِنْ یَشَإِ اللّهُ یَخْتِمْ عَلى قَلْبِکَ).
این در حقیقت، اشاره به استدلال منطقى معروفى است که اگر کسى دعوى نبوت کند، و معجزات و آیات بینات بر دست و زبان او ظاهر شود، و مورد حمایت و نصرت الهى قرار گیرد، اما او بر خدا دروغ بندد، حکمت خداوند ایجاب مى کند که آن معجزات و حمایتش را از او بگیرد، و رسوایش سازد، همان گونه که در آیه 44 تا 46 سوره «حاقه» آمده است: وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْاَقاوِیْلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِیْنِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِیْنِ: «هر گاه او دروغى بر ما ببندد ما او را با قوت و قدرت مى گیریم، و مجازات مى کنیم، و رگ قلب او را مى بریم».
در تفسیر این جمله، مفسران، احتمالات دیگرى نیز داده اند، اما آنچه در بالا گفته شد، از همه روشن تر به نظر مى رسد.
این نکته نیز، قابل توجه است که یکى از نسبت هاى ناروا که مشرکان و کفار به پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) مى دادند، این بود، که او اجر رسالت خود را مودّت خویشاوندانش شمرده، و این را بر خدا دروغ بسته است (به تناسب بحثى که در آیات گذشته آمد) و آیه فوق این نسبت را نیز نفى مى کند.
ولى با این حال، مفهوم آیه منحصر، در این معنى نیست; زیرا طبق آیات دیگر قرآن، دشمنان پیامبر(صلى الله علیه وآله) این تهمت را درباره کل قرآن و وحى، به ساحت قدس پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى بستند، در آیه 38 سوره «یونس» مى خوانیم: أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَة مِثْلِهِ: «بلکه مى گویند: این را بر خدا دروغ بسته، بگو اگر چنین است شما نیز سوره اى همانند آن بیاورید».
نظیر همین معنى، با تفاوت مختصرى، در آیه 13 و 35 سوره «هود»، و بعضى دیگر از آیات قرآن آمده است، این آیات، گواهى است بر آنچه در تفسیر آیه برگزیدیم.
سپس، براى تأکید این مطلب مى افزاید: «خداوند باطل را محو مى کند، و حق را به فرمانش محقق و پابرجا مى سازد» (وَ یَمْحُ اللّهُ الْباطِلَ وَ یُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ).(1)
این وظیفه خداوند است که بر اساس حکمتش، حق را آشکار و باطل را رسوا سازد، با این حال چگونه اجازه مى دهد، کسى بر او دروغ بندد، و در عین حال یاریش کند، و معجزات بر دستش آشکار سازد؟
و اگر تصور شود، ممکن است پیامبر پنهان از علم خدا، دست به چنین کارى زند، اشتباه بزرگى است «چرا که او به آنچه در درون دلهاست آگاه است» (إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).
همان گونه که در تفسیر آیه 38 سوره «فاطر» گفتیم: «ذات» در لغت عرب به معنى عین و حقیقت اشیاء، نیامده، بلکه این اصطلاحى است از سوى فلاسفه(2)بلکه، ذات به معنى «صاحب» است، و به این ترتیب جمله «إِنَّهُ عَلِیْمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ»، مفهومش این است که، خداوند از افکار و عقائدى که حاکم بر  دلهاست، و گوئى صاحب و مالک آن شده، با خبر است، و این اشاره لطیفى است، به حاکمیت و استقرار افکار، بر قلوب و ارواح انسان ها (دقت کنید).

* * *

و از آنجا که خداوند، راه بازگشت را همواره به روى بندگان، باز مى گذارد کراراً در آیات قرآن، بعد از مذمت از اعمال زشت مشرکان و گنهکاران، به مسأله گشوده بودن درهاى توبه اشاره کرده، در آیات مورد بحث نیز، پس از گفتار سابق مى افزاید: «او کسى است که توبه را از بندگانش پذیرا مى شود، و گناهان را مى بخشد» (وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ).
اما اگر تظاهر به توبه کنید، ولى در خفا کار دیگر انجام دهید، تصور نکنید که از دیده تیزبین علم پروردگار، مخفى خواهد ماند، نه، «او آنچه را انجام مى دهید مى داند» (وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ).
در شأن نزولى که در آغاز آیات گذشته بیان کردیم، گفته شد، که بعد از نزول آیه «مودّت» جمعى از منافقان و یا افراد ضعیف الایمان گفتند: این سخنى است که محمّد بر خدا افتراء بسته، مى خواهد ما را بعد از خود در برابر خویشاوندانش خوار کند، آیه «أَمْ یَقُولُونَ افْتَرى عَلَى اللّهِ کَذِباً» نازل شد، و به آنها پاسخ گفت، هنگامى که از نزول آیه با خبر شدند، گروهى پشیمان گشتند، گریه کردند و ناراحت بودند، آیه «وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ ...» نازل شد، و به آنها بشارت داد که اگر توبه خالص کنند، خدا لغزش آنها را مى بخشد.

* * *

و در آخرین آیه مورد بحث، پاداش بزرگ مؤمنان و عذاب دردناک کافران را در جمله هائى کوتاه، بیان کرده مى فرماید: «خداوند درخواست کسانى را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند، اجابت مى کند» (وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ  آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ).
«بلکه از فضل خود بر ایشان مى افزاید» و حتى مطالبى را که درخواست نکرده اند به آنها مى بخشد (وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ).
«اما براى کافران عذاب شدیدى است» (وَ الْکافِرُونَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ).
در این که چه درخواستى، از مؤمنان را اجابت مى کند، تفسیرهاى گوناگونى شده است، جمعى از مفسران، آن را محدود به درخواست هاى معینى کرده اند، از جمله این که:
بعضى گفته اند: دعاى مؤمنان را درباره یکدیگر مستجاب مى کند.
بعضى دیگر گفته اند: عبادات و طاعاتشان را مى پذیرد.
و بعضى آن را مربوط به شفاعت آنها در مورد برادرانشان مى دانند.
ولى هیچگونه دلیلى بر این محدودیت ها نیست، بلکه خداوند هرگونه درخواستى را مؤمنان صالح العمل، داشته باشند مى پذیرد، و از آن بالاتر امورى را که شاید به فکر آنها نیامده است، که از خدا درخواست کنند، از فضلش به آنها مى بخشد، و این نهایت لطف و مرحمت خداوند، درباره مؤمنان است.
در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) در تفسیر «وَ یَزِیْدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ»، مى خوانیم: اَلشَّفاعَةُ لِمَنْ وَجَبَتْ لَهُ النّارُ مُمَّنْ أَحْسَنَ إِلَیْهِمْ فِى الدُّنْیا: «آنچه را خداوند از فضلش بر آنها مى افزاید، شفاعت براى کسانى است که در دنیا به آنها نیکى کرده اند، اما (بر اثر سوء اعمالشان) مستحق آتش دوزخ شده اند».(3)
این حدیث پر معنى، نیز مفهومش این نیست که فضل اضافى خداوند منحصر به این است، بلکه بیان یکى از مصداق هاى روشن آن است.

* * *

1 ـ توجه داشته باشید که «یمح» در اصل «یمحو» بوده که معمولاً در بسیارى از رسم الخطهاى قرآن، «واو» آن ساقط مى شود مانند «و یدع الانسان بالشر» (اسراء ـ 11) «و سندع الزبانیة» (علق ـ 18) در تمام این موارد در رسم الخط امروز «واو» ذکر مى شود ولى در قرآنها غالباً حذف مى گردد.
2 ـ رجوع شود به «مفردات راغب».
3 ـ «مجمع البیان»، جلد 9، صفحه 46، ذیل آیات مورد بحث.