به دنبال بحث هاى گذشته در زمینه کارشکنى هاى کفار و کبر و غرور و تکذیب آنها نسبت به آیات الهى، در دو آیه مورد بحث پیامبر(صلى الله علیه وآله) را دلدارى داده، امر به صبر و استقامت در مقابل این مشکلات مى کند.
نخست مى فرماید: «اکنون که چنین است صبر و شکیبائى پیشه کن! که وعده خدا حق است» (فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ).
هم وعده پیروزى، که به تو داده شده، و هم وعده مجازات دردناک مستکبران مغرور و تکذیب کننده، هر دو حق است و بدون شک تحقق مى یابد.
سپس براى این که دشمنان حق، چنین تصور نکنند که اگر در مجازاتشان تأخیرى رخ دهد، مى توانند از چنگال کیفر و عذاب الهى بگریزند، اضافه مى کند: «هر گاه قسمتى از مجازات هائى را که به آنها وعده داده ایم در حال حیاتت به تو نشان دهیم، و یا پیش از آن که آنها گرفتار عذاب شوند تو را از دنیا ببریم، مهم نیست، چرا که در هر حال به سوى ما بازگشت مى کنند» و ما به وعده هاى خود درباره آنان عمل خواهیم کرد (فَإِمّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنا یُرْجَعُونَ).(1)
وظیفه تو تنها ابلاغ آشکار، و اتمام حجت بر همگان است، تا دلهاى بیدار در پرتو تبلیغ تو، روشن گردد، و براى مخالفان نیز جاى عذر و بهانه اى باقى نماند، تو به هیچ چیزى جز به انجام این وظیفه، دلبستگى نداشته باش، و حتى در بند این نباش که آتش سوزان دلت نسبت به این گروه سرکش با مجازات سریع الهى، تسکین یابد.
این سخن، در ضمن، تهدید روشنى نسبت به آنها است، تا بدانند در هر حال در چنگال عذاب الهى گرفتار خواهند شد، همان گونه که گروهى از آنان در همین دنیا در میدان «بدر» و صحنه هاى مشابه آن، به کیفر خود رسیدند، گروه بیشترى در قیامت سزاى اعمال خود را خواهند دید.
باز براى مزید تسلى خاطر، و دلدارى پیامبر(صلى الله علیه وآله) اشاره به وضع مشابه پیامبران پیشین مى کند، که آنها نیز گرفتار چنین مشکلاتى بودند، ولى همچنان به راه خود ادامه دادند، و پیروزى را در آغوش گرفتند، مى فرماید: «ما پیش از تو رسولانى فرستادیم، سرگذشت گروهى از آنان را در قرآن، براى تو بازگو کرده ایم، هر چند سرگذشت گروهى دیگر را براى تو بیان ننمودیم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلاً مِنْ قَبْلِکَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ).
هر کدام، با صحنه هائى از این قبیل، و مشکلاتى طاقت فرسا، دست به گریبان بودند، و در مقابل آنها اقوام لجوج و متکبر و مغرور، فراوان قرار داشتند، ولى سرانجام آئین حق پیروز گشت و ظالمان و مجرمان مغلوب شدند.
و از آنجا که مشرکان و کافران بهانه جو و لجوج، هر روز در برابر انبیاى الهى، تقاضاى معجزه دلخواه خود را داشتند، و مشرکان زمان پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیز همین شیوه را تکرار مى کردند، قرآن در دنباله این سخن، اضافه مى کند: «هیچ پیامبرى حق نداشت و نمى توانست، معجزه اى جز به فرمان خدا بیاورد»! (وَ ما کانَ لِرَسُول أَنْ یَأْتِیَ بِآیَة إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ).
اصولاً همه معجزات در اختیار خدا است، و بازیچه دست کفار نمى تواند باشد، و پیامبر(صلى الله علیه وآله) در برابر «معجزات اقتراحى» آنان، هرگز نمى تواند سر تسلیم فرود آورد، آنچه را براى هدایت مردم، و پیدا کردن حق ضرورى و لازم است بر دست پیامبرانش ظاهر مى سازد.
سپس با لحنى جدى و تهدیدآمیز، به کسانى که مى گفتند اگر راست مى گوئى چرا عذاب الهى به سراغ ما نمى آید؟ هشدار مى دهد: «هنگامى که فرمان الهى براى مجازات این منکران لجوج صادر شود، در میان آنها به حق داورى خواهد شد، و پیروان باطل در آن هنگام زیان خواهند کرد» (فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللّهِ قُضِىَ  بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ).
در آن روز، درهاى توبه بسته مى شود، راههاى بازگشت مسدود مى گردد، و ناله ها و فریادها و شیونها به جائى نخواهد رسید، آن روز است که رهروان راه باطل، به روشنى مى بینند که تمام سرمایه هاى هستى خود را از کف داده و متاعى نخریدند، بلکه گرفتار خشم و غضب و کیفر دردناک الهى شده اند، پس چرا این همه اصرار دارند که، آن روز غیر قابل برگشت فرا رسد؟!
مطابق این تفسیر، آیه فوق، اشاره به «عذاب استیصال» است.
ولى جمعى از مفسران، این آیه را اشاره به فرمان عذاب در قیامت دانسته اند، در آنجاست که داورى حق در میان همگان مى شود، و پیروان باطل به خسران و زیانکار بودن خود، از هر جهت آگاه مى شوند.
تعبیر آیه 27 سوره «جاثیه» نیز مؤید این تفسیر است، آنجا که مى فرماید: وَ یَومَ تَقُومُ السّاعَةُ یَومَئِذٍ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ: «هنگامى که قیامت برپا شود، در آن روز پیروان باطل خسارت مى بینند».
ولى تعبیر به «اَمْرُ اللّهِ»، و مانند آن، در آیات متعددى در مورد عذاب دنیا به کار رفته است.(2)
این احتمال نیز وجود دارد که، آیه معنى گسترده اى داشته باشد که هم عذاب دنیا را شامل شود، و هم مجازات آخرت را، و در هر دو صحنه زیانکارى مبطلین آشکار مى شود.
قابل توجه این که، در حدیثى مى خوانیم: در شهر «مدینه» دلقکى بود که مردم را مى خنداند، و گاه اظهار مى داشت: این مرد (امام سجاد على بن  الحسین(علیه السلام)) مرا خسته کرده است، تا به حال نتوانسته ام او را بخندانم، لذا روزى امام(علیه السلام) عبور مى کرد، آن مرد آمد و عباى حضرت را از دوش مبارکش برداشت و رفت، امام(علیه السلام) اعتنائى به او نکرد، همراهان به دنبال او رفتند و عبا را از وى گرفتند، و بر دوش حضرت افکندند، امام(علیه السلام) پرسید این شخص که بود؟ عرض کردند: دلقکى است که اهل «مدینه» را مى خنداند، فرمود به او بگوئید: اِنَّ لِلّهِ یِوماً یَخْسَرُ فِیهِ الْمُبْطِلُونَ: «خداوند روزى دارد که در آن روز اهل باطل زیان مى بینند»!.(3)

* * *

1 ـ نظیر همین معنى در آیه 46، سوره یونس نیز آمده است.
2 ـ مانند سوره هود، آیات 43 و 76 و 101.
3 ـ «امالى صدوق»، صفحه 220، حدیث 6، مطابق نقل نور الثقلین، جلد 4، صفحه 537.