این نخستین بار نیست که، در آیات قرآن به تقاضاى دوزخیان یا کفار مبنى بر بازگشت مجدد به این جهان، بر خورد مى کنیم که با پاسخ منفى روبرو مى شوند، بارها در آیات قرآن مجید، این موضوع مطرح شده است.
در سوره «شورى» آیه 44 مى خوانیم: ظالمان بعد از مشاهده عذاب، مى گویند: هَلْ إِلَى مَرَدِّ مِنْ سَبِیْل: «آیا راهى به سوى بازگشت وجود دارد»؟
و در سوره «زمر» آیه 58 درباره انسان هاى گنهکار و بى ایمان، آمده است: هنگامى که آنها عذاب الهى را مى بینند، مى گویند: «اى کاش بار دیگر به دنیا بازگردیم و از نیکوکاران باشیم» (أَو تَقُولُ حِیْنَ تَرَى الْعَذابَ لَو أَنَّ لِی کَرَّةً فَاَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِیْنَ).
و در سوره «مؤمنون» آیه 107 از قول همین اشخاص آمده است: رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنّا ظالِمُونَ: «پروردگارا! ما را از دوزخ بیرون فرست، اگر بار دیگر بازگشت کردیم ما مسلماً ظالم و ستمگریم»!
گروهى نیز به هنگامى که فرشتگان مرگ را مى بینند، چنین تقاضائى از خدا مى کنند و مى گویند: رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّى أَعْمَلُ صالِحاً فِیْما تَرَکْتُ: «پروردگارا! مرا باز گردانید، شاید در آنچه کوتاهى نمودم و ترک گفتم عمل صالحى انجام دهم».(1)
 اما در همه جا با «کَلاّ» (چنین چیزى ممکن نیست) و یا تعبیرات مشابهى روبه رو مى شوند.
و به این ترتیب، قرآن مى گوید: زندگى این جهان تجربه اى است که هرگز براى یک نفر تکرار نمى شود، پس این خیال خام را باید از سر بیرون کرد که، «اگر بعد از مرگ، با واکنشى شدید رو به رو شدیم، راه بازگشت و جبران باز است»، نه هرگز چنین نیست.
دلیل آن روشن است، در قانون تکامل و روند آن، ارتجاع و بازگشت ممکن نیست، همان گونه که محال است از نظر این قانون، نوزادى به شکم مادر بازگردد، خواه دوران تکاملى خود را در رحم مادر به پایان رسانده باشد، و یا ناقص سقط گردد، مرگ نیز همچون تولد ثانوى است، و انتقال از چنین عالمى به عالم دنیا بازگشتى محال است.
از این گذشته، بیداریهاى اضطرارى، هرگز دلیل بر بیدارى واقعى نیست و به هنگام فرونشستن عوامل آن، فراموش کارى باز مى گردد و همان اعمال تکرار مى شود، چنان که در زندگى همین دنیا در مورد بسیارى از مردم این معنى را آزمایش کرده ایم، که در تنگناهاى زندگى دست به دامن لطف خدا مى زنند، از درِ توبه وارد مى شوند، اما همین که طوفان فرونشست، همه چیز به دست فراموشى سپرده مى شود.

* * *

1 ـ مؤمنون، آیه 99 و 100.