«خسران» ـ چنان که «راغب» در «مفردات» مى گوید ـ در اصل، به معنى «از دست دادن سرمایه و کمبود آن» است که گاه، به انسان، نسبت داده مى شود، و گفته مى شود: «فلان کس زیان کرد» و گاه، به خود عمل، نسبت مى دهند و مى گویند: «تجارتش زیان کرد».
از سوى دیگر، گاه، «خسران» در مورد سرمایه هاى ظاهر به کار مى رود مانند مال و مقام دنیوى، و گاه، در سرمایه هاى معنوى، مانند صحت و سلامت و عقل و ایمان و ثواب، و این، همان چیزى است که خداوند آن را «خُسْرانٌ مُبِین» نام نهاده است... و هر خسرانى که خداوند، در قرآن بیان کرده، اشاره به معنى دوم است نه آنچه مربوط به سرمایه هاى دنیوى و تجارت هاى، معمولى است.(1)
قرآن، در حقیقت انسان ها را به تجارت پیشگانى تشبیه کرده که با سرمایه هاى سنگین، قدم به تجارتخانه این جهان مى گذارند، بعضى سود کلانى مى برند، و گروهى سخت زیان مى بینند.
آیات زیادى در قرآن مجید است که، این تعبیر و تشبیه در آن منعکس مى باشد، و در واقع، بیانگر این حقیقت است که: براى نجات در قیامت نباید در انتظار این و آن نشست، تنها راه آن، بهره گیرى از سرمایه هاى موجود، و تلاش و کوشش در این تجارت بزرگ است که در آنجا: «همه چیز را به بها مى دهند، به بهانه نمى دهند»!
و اما چرا زیان مشرکان و گنهکاران را «خُسْرانٌ مُبِیْن» توصیف کرده؟ براى این که:
اولاً ـ آنها برترین سرمایه، یعنى سرمایه عمر و عقل و خرد و عواطف و زندگانى، را از دست داده اند بى آن که در مقابل آن چیزى به دست آورند.
ثانیاً ـ اگر فقط این سرمایه را از دست داده بودند بى آن که عذاب و مجازاتى خریدارى کنند، باز مطلبى بود، بدبختى اینجاست که در برابر از دست دادن این سرمایه هاى عظیم، سخت ترین و دردناکترین عذاب را براى خود فراهم ساخته اند.
ثالثاً ـ این خسرانى است که قابل جبران نمى باشد، و این از همه دردناک تر است، آرى، این است «خُسْرانٌ مُبِیْن».
* * *
2 ـ جمله «فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ» (هر چه را مى خواهید بپرستید) به اصطلاح «امرى» است که براى «تهدید» بیان شده، و این در مقامى گفته مى شود که: نصیحت و اندرز در شخص مجرم و گنهکار، اثر نمى بخشد، آخرین سخنى که به او گفته مى شود این است: «هر چه مى خواهى بکن، اما منتظر مجازات باش» یعنى به جائى رسیده اى که دیگر ارزش تکلیف، نصیحت و اندرز را ندارى، و جز عذاب دردناک سرنوشت و درمان دیگرى ندارى.
* * *
1ـ «مفردات راغب» ماده «خسر».
