دقت در آیات قرآن، نشان مى دهد که «مُخْلِص» (به کسر لام) بیشتر در مواردى به کار رفته که انسان در مراحل خودسازى است، و هنوز به تکامل لازم نرسیده است، ولى «مُخْلَص» (به فتح لام) به مرحله اى گفته مى شود که، انسان بعد از مدتى جهاد با نفس و طى مراحل معرفت و ایمان، به مقامى مى رسد که از نفوذ وسوسه هاى شیاطین مصونیت پیدا مى کند، چنان که قرآن از قول «ابلیس» نقل مى کند: فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * إِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ: «به عزتت سوگند که همه آنها را * جز بندگان مخلصت گمراه خواهم کرد»!.(1)
این جمله، که مکرر در آیات قرآن آمده، عظمت مقام «مُخْلَصِین» را روشن مى سازد، این مقام، مقام یوسف هاى صدّیق بعد از عبور از آن میدان آزمایش بزرگ است: کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِینَ: «ما این چنین برهان خویش را به «یوسف» نشان دادیم، تا بدى و فحشاء را از او دور سازیم، چرا که او از بندگان مخلَص ما بود».(2)
این مقام کسانى است که در «جهاد اکبر» پیروز مى شوند و دست لطف پروردگار، تمام ناخالصى ها را از وجودشان بر مى چیند، و در کوره حوادث آن چنان ذوب مى شوند که، جز طلاى معرفت خالص در آنها چیزى نمى ماند.
و اینجا است که پاداش آنها به معیار عمل داده نمى شود، بلکه پاداششان به معیار فضل و رحمت خدا است.
«علامه طباطبائى» در اینجا سخنى دارد که فشرده اش این است:
«خداوند در آیه مورد بحث مى گوید: همه مردم پاداش اعمالشان را مى گیرند جز بندگان مخلص خدا.
چرا که آنها به حکم مقام عبودیت، خود را مالک هیچ چیز نمى دانند، جز آنچه خدا مى خواهد اراده نمى کنند، و جز آنچه او مى طلبد انجام نمى دهند.
و به حکم مخلَص بودن، خدا آنان را براى خویش برگزیده، و تعلق خاطرى به غیر ذات پاک او ندارند.
نه به زرق و برق دنیا و نه نعمت هاى عقبى، در دل آنها چیزى جز اللّه نیست!.
روشن است کسى که داراى این ویژگى است، لذت و نعمت و موهبت و روزیش چیزى است، غیر از آنچه دیگران دارند، چنان که در آیات بعد مى آید: أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ: «آنها روزى خاص و ویژه اى دارند که از دیگران جدا است».
درست است که آنها همچون سایر بهشتیان، در بهشت زندگى دارند، اما بهره آنها شباهتى به بهره هاى دیگران ندارد (آنها از جلوه هاى ذات پاک خدا از لذات باطنى او بهره مى برند و قلبشان از پیمانه شوق او لبریز، و غرق عشق و وصال او هستند)».(3)

1 ـ ص، آیات 82 و 83.
2 ـ یوسف، آیه 24.
3 ـ «المیزان»، جلد 17، صفحه 141.