به دنبال بحث از باطل در آیه پیشین و اینکه باطل همچون خاکستر پراکنده و بى قرار است که دائماً با وزش باد از نقطه اى به نقطه دیگر منتقل مى شود، در نخستین آیه مورد بحث از حق و استقرار آن سخن مى گوید. خطاب به پیامبر(صلى الله علیه وآله)به عنوان الگوى همه حق طلبان جهان مى فرماید: «آیا ندیدى که خداوند آسمان ها و زمین را به حق آفریده است؟» (أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّمَـوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ).
«حق» چنانکه راغب در مفردات گوید، در اصل به معنى مطابقت و هماهنگى است، ولى موارد استعمال آن مختلف است. گاهى حق به کارى گفته مى شود که بر وفق حکمت و از روى حساب و نظم آفریده شده است، همان گونه که در قرآن مى خوانیم: هُوَ الَّذِى جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَ قَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللهُ ذلِکَ إِلاَّ بِالْحَقِّ: «او کسى است که خورشید را مایه روشنى و ماه را وسیله نورافشانى قرار داد. این کار را جز از روى حساب و حکمت انجام نداد».(1)
گاه به شخصى که چنین کارى را انجام داده است «حق» گفته مى شود، همان گونه که بر خداوند این کلمه اطلاق شده است. فَذلِکُمُ اللهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ: «این خداوند، پروردگار حقّ شماست».(2)
گاه به اعتقادى که مطابق واقع است «حق» گفته مى شود، مانند فَهَدَى اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ: «خداوند کسانى را که ایمان آورده اند به آنچه در آن از اعتقادات اختلاف کردند، هدایت فرموده است».(3)
و گاه به گفتار و عملى گفته مى شود که به اندازه لازم و در وقت لزومش انجام گرفته است، مانند حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّى لاَمْلاَنَّ جَهَنَّمَ: «قول حقّى از من صادر شده که جهنّم را (از گنهکاران) پر مى کنم».(4)
و به هر حال نقطه مقابل آن، «باطل» و «ضلال» و «لعب» و بیهوده و مانند اینهاست.
و امّا در آیه مورد بحث بى شک اشاره به همان معنى اوّل است. یعنى ساختمان عالم آفرینش و آسمان ها و زمین، همگى نشان مى دهد که در آفرینش آنها، نظم و حساب و حکمت و هدفى بوده است; نه خداوند به آفرینش آنها نیاز داشته، نه از تنهایى احساس وحشت مى کرده و نه کمبودى را با آن مى خواسته در ذات خود برطرف سازد، زیرا او از همه چیز بى نیاز است، بلکه این جهان پهناور منزلگاهى براى پرورش مخلوقات و تکامل بخشیدن هر چه بیشتر به آنهاست.
آن گاه اضافه مى کند: دلیل بر اینکه نیازى به شما و ایمان آوردنتان ندارد این است که: «اگر بخواهد، شما را مى برد و خلق تازه اى مى آورد» خلقى که همه ایمان داشته باشند و هیچ یک از کارهاى نادرست شما را انجام ندهند (إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْق جَدِید).
*
«و این کار براى خدا مشکل نیست» (وَ مَا ذلِکَ عَلَى اللهِ بِعَزِیز).
گواه این سخن آنکه در آیات 131 تا 133 سوره نساء مى فرماید: وَ إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِى السَّمَـوَاتِ وَ مَا فِى الْأَرْضِ وَ کَانَ اللهُ غَنِیًّا حَمِیدًا * وَ لِلَّهِ مَا فِى السَّمَـوَاتِ وَ مَا فِى الْأَرْضِ وَ کَفَى بِاللهِ وَکِیلاً * إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَ یَأْتِ بِآخَرِینَ وَ کَانَ اللهُ عَلَى ذلِکَ قَدِیرًا: «و اگر شما کافر شوید (به خدا زیانى نمى رسد، زیرا) براى خداست آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است، و خداوند بى نیاز و ستوده است ـ اى مردم، اگر او بخواهد شما را از میان مى برد و افراد دیگرى را (به جاى شما) مى آورد، و خداوند بر این کار تواناست».
این تفسیر در زمینه آیه فوق از ابن عبّاس نیز نقل شده است.
احتمال دیگرى هم وجود دارد و آن این است که جمله بالا اشاره به مسأله معاد باشد. یعنى براى خدا هیچ مانعى ندارد که انسان ها را همگى از میان ببرد و خلق دیگرى ایجاد کند. آیا با این قدرت و توانایى باز در مسأله معاد و بازگشت خودتان به زندگى در جهان دیگر تردید دارید؟
 

1 . سوره یونس، آیه 5.
2 . سوره یونس، آیه 32.
3 . سوره بقره، آیه 213.
4 . سوره سجده، آیه 13.