گرچه جمله یَمْحُوا اللهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ... در آیات فوق در زمینه نزول معجزات یا کتاب هاى آسمانى به پیامبران وارد شده، یک قانون کلّى را بیان مى کند که در منابع مختلف اسلامى نیز مورد اشاره قرار گرفته است و بر اساس آن، تحقّق موجودات و حوادث مختلف جهان دو مرحله دارد: یکى مرحله قطعیّت که هیچ دگرگونى و تبدیلى در آن راه ندارد و در آیه مورد بحث از آن به «امّ الکتاب» تعبیر شده است، و دیگرى مرحله غیر قطعى و به عبارت دیگر مشروط که دگرگونى در آن راه دارد و به آن «مرحله محو و اثبات» مى گویند.گاهى نیز از این دو، تعبیر به «لوح محفوظ» و «لوح محو و اثبات» مى شود. گویى در یکى از این دو لوح، در آنچه نوشته شده است به هیچ روى دگرگونى راه ندارد و کاملاً محفوظ است، امّا در دیگرى ممکن است چیزى نوشته شود، سپس محو گردد و به جاى آن چیز دیگرى نوشته شود.
حقیقت امر این است که گاهى یک حادثه را با اسباب و علل ناقصه آن در نظر مى گیریم. مثلاً سمّ کشنده اى را که مقتضاى طبیعتش نابود کردن یک انسان است مورد توجّه قرار مى دهیم و مى گوییم: هر کس آن را بخورد مى میرد. بى خبر از اینکه سم، یک ضدّ سم هم دارد که اگر بعد از آن بخورند اثرش را خنثى مى کند (البتّه ممکن است بى خبر هم نباشم امّا نخواهیم یا موقعیّت اقتضا نکند که سخنى از ضدّ سم بگوییم).
ملاحظه مى کنید که این حادثه ـ یعنى مرگ به خاطر خوردن سمّ ـ جنبه قطعى ندارد و به اصطلاح جاى آن لوح محو و اثبات است که با توجّه به حوادث دیگر دگرگونى در آن راه دارد.
ولى اگر حادثه را با علّت تامّه اش ـ یعنى وجود مقتضى ـ و اجتماع همه شرایط و از میان رفتن همه موانع در نظر بگیریم (در مثال بالا، سم را با نخوردن ضدّ سم، توأم در نظر بگیریم) در اینجا دیگر حادثه قطعى است و به اصطلاح جایش در لوح محفوظ و امّ الکتاب است و هیچ دگرگونى در آن راه ندارد.
به بیان دیگر، علم خداوند داراى دو مرحله است: علم به مقتضیات و علل ناقصه، و علم به علل تامّه. آنچه مربوط به مرحله دوم است از آن به امّ الکتاب و لوح محفوظ، و آنچه مربوط به مرحله اوّل است به لوح محو و اثبات تعبیر مى شود (وگرنه لوحى در گوشه اى از آسمان گذارده نشده است که چیزى روى آن بنویسند یا محو کنند و چیز دیگرى در آن ثبت نمایند).
و از اینجا به پرسش هاى بسیارى که از مطالعه در منابع اسلامى به وجود مى آید پاسخ گفته مى شود، زیرا گاهى در روایات یا در بعضى از آیات قرآن مى خوانیم که فلان کار موجب فلان اثر و نتیجه مى شود امّا ما گاهى چنان نتیجه اى را در آن نمى بینیم.این به خاطر آن است که تحقّق نتیجه داراى شرایط یا موانعى بوده است که بر اثر فقدان شرط یا وجود مانع تحقّق نیافته است.
و نیز روایات بسیارى که در زمینه لوح محفوظ و لوح محو و اثبات و علم پیامبران و امامان وارد شده، با توجّه به توضیح بالا کاملاً حل مى شود که براى نمونه چند قسمت را ذیلاً مى آوریم:
1. از امیر مؤمنان على(علیه السلام) نقل شده است که از پیامبر(صلى الله علیه وآله) درباره آیه مورد بحث پرسید، حضرت فرمود: لاَقِرَّنَّ عَینَیکَ بِتَفسیرِها وَ لاَقِرَّنَّ عَینَ اُمَّتى بَعدى بِتَفسیرها، الصَّدَقَةُ عَلى وَجهِها وَ بِرُّ الوالدَینِ وَاصطِناعُ المَعروفِ یُحَوِّلُ الشَّقاءَ سَعادَةً وَ یَزیدُ فِى العُمرِ، وَ یَقی مَصارِعَ السُّوءِ: «من چشمان تو را به تفسیر این آیه روشن مى سازم و همچنین چشمان امّتم را بعد از من: کمک به نیازمندان هرگاه به صورت صحیح انجام گیرد و نیکى به پدر و مادر و انجام هر کار خیر، شقاوت را به سعادت مبدّل مى کند و عمر را طولانى و از خطرها جلوگیرى مى نماید».(1)
اشاره به اینکه سعادت و شقاوت یک امر حتمى و اجتناب ناپذیر نیست، حتّى اگر انسان کارهایى انجام داده باشد که در صف اشقیا قرار گیرد، مى تواند با تغییر موضع خود و روى آوردن به نیکى ها و مخصوصاً کمک و خدمت به خلق خدا، سرنوشت خود را دگرگون سازد، زیرا جاى این امور، لوح محو و اثبات است نه امّ الکتاب.باید توجّه داشت که آنچه در حدیث فوق آمده، قسمتى از مفهوم آیه است که به عنوان یک مثال روشن بیان شده است.
2. از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است که: مِنَ الْاُمورِ اُمورٌ مَحتومَةٌ کائنَةٌ لا مَحالَةَ، وَ مِنَ الْاُمورِ اُمورٌ مَوقوفَةٌ عِندَاللهِ، یُقَدّمُ فیها ما یَشاءُ وَ یَمحو ما یَشاءُ وَ یُثبِتُ مِنها ما یَشاءُ...: «قسمتى از حوادث، حتمى است که باید تحقّق پذیرد و قسمت دیگر مشروط به شرایطى است در نزد خدا که هر کدام را صلاح بداند، مقدّم مى دارد; هر کدام را اراده کند، محو مى سازد و هر کدام را اراده کند، اثبات مى نماید».(2)
3. و نیز در حدیثى از امام علىّ بن الحسین زین العابدین(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: لَولا آیَةٌ فِى کِتابِ اللهِ لَحَدَّثتُکُم بِما کانَ وَ ما یَکونُ إلى یَومِ القِیامَةِ، فَقُلتُ لَهُ أیَّةُ آیَّةُ فَقالَ: قالَ اللهُ، یَمحُوا اللهُ ما یَشاءُ وَ یُثبِتُ وَ عِندَهُ اُمُّ الْکِتابِ: «اگر یک آیه در قرآن نبود، من از حوادث گذشته و آینده تا روز قیامت به شما خبر مى دادم. راوى حدیث مى گوید عرض کردم کدام آیه؟ فرمود: خداوند مى فرماید: یَمحُوا اللهُ ما یَشاءُ وَ یُثبِتُ وَ عِندَهُ اُمُّ الکِتابِ».(3)
این حدیث دلیل بر آن است که حدّاقل بخشى از علوم پیشوایان بزرگ دین نسبت به حوادث مختلف، مربوط به لوح محو و اثبات است و لوح محفوظ با تمام خصوصیّاتش مخصوص خداست و تنها بخشى از آن را که صلاح بداند به بندگان خاصّش تعلیم مى کند.
در دعاهاى شب هاى ماه مبارک رمضان نیز کراراً مى خوانیم: وَ إن کُنتُ مِنَ الأشقِیاءِ فَامحُنی مِنَ الْأشقِیاءِ وَاکتُبنی مِنَ السُّعَداءِ: «اگر من از شقاوتمندانم مرا از آنها حذف کن و در سعادتمندان بنویس» یعنى توفیق این کار را به من مرحمت کن.
به هر حال «محو و اثبات» به ترتیبى که گفته شد معنى جامعى دارد که هر دگرگونى را بر اثر تغییر شرایط، یا وجود موانع شامل مى شود. و اینکه برخى از مفسّران انگشت روى یک مصداق خاص نهاده و مثلاً گفته اند این جمله اشاره به مسأله محو گناهان بر اثر توبه یا کم و زیاد شدن روزى بر اثر تغییر شرایط و مانند آن است، صحیح به نظر نمى رسد مگر اینکه منظور بیان یک مصداق باشد.
 
 

1 . تفسیر المیزان، ج 11، ص 380.
2 . همان مدرک، ص 419.
3 . نورالثقلین، ج 2، ص 512، ح 160.