در این بخش از آیات قسمتى از صفات پروردگار را مى خوانیم که هم بحث توحید و هم بحث هاى معاد را تکمیل مى کند.
سخن از علم وسیع پروردگار و آگاهى او بر همه چیز است، همان علمى که سرچشمه نظام آفرینش و شگفتى هاى خلقت و دلایل توحید است، همان علمى که پایه معاد و دادگاه بزرگ قیامت است. در این آیات روى هر دو قسمت (علم به نظام آفرینش و علم به اعمال بندگان) تکیه شده است.
نخست مى گوید: «خداوند از جنین هایى که هر (انسان یا حیوان) ماده اى حمل مى کند آگاه است» (اللهُ یَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ کُلُّ أُنثَى).
«و نیز از آنچه رحم ها کم مى کنند» و پیش از موعد مقرّر مى زایند (وَ مَا تَغِیضُ الْأَرْحَامُ).(1)
«و هم از آنچه افزون مى کنند» و بعد از موقع مى زایند (وَ مَا تَزْدَادُ).
در تفسیر سه جمله بالا در میان مفسّران گفتوگو بسیار است:برخى چنانکه در بالا گفتیم آن را اشاره به صورت هاى سه گانه حمل دانسته اند که گاهى در موعد مقرّر متولّد مى شود، گاهى قبل از موقع (گویى زمان لازم را در خود فرو برده است) و گاهى بعد از موعد مقرّر تولّد مى یابد. خداوند همه اینها را مى داند و از تاریخ تولّد جنین و لحظه آن بى کموکاست آگاه است. و این از امورى است که هیچ کس و هیچ دستگاهى دقیقاً نمى تواند آن را مشخّص کند.
این علم مخصوص ذات پروردگار است و دلیل آن هم روشن است چون استعداد رحم ها و جنین ها کاملاً متفاوت است و هیچ کس از تفاوت آنها دقیقاً آگاه نیست.
بعضى دیگر گفته اند: جمله هاى سه گانه بالا اشاره به سه حالت مختلف از اعمال «رحم» در ایّام باردارى است:
جمله اوّل اشاره به خود جنین است که رحم آن را حفظ مى کند و جمله دوم اشاره به خون حیض است که در آن مى ریزد و جذب جنین مى گردد و آن را مى مکد و در خود فرو مى برد و جمله سوم اشاره به خون هاى اضافى است که در ایّام حمل احیاناً به خارج ریخته مى شود یا هنگام تولّد و بعد از آن دفع مى گردد.(2)
احتمالات دیگرى نیز در تفسیر آیه داده اند که در عین حال هیچ یک از آنها با هم تضاد ندارد و ممکن است آیه فوق اشاره به مجموع این تفاسیر باشد، هر چند ظاهر همان تفسیر اوّل است، زیرا جمله «تحمل» حمل جنین را مى رساند و جمله هاى «تَغیضُ» و «تَزدادُ» به قرینه آن، اشاره به کم و زیادى دوران حمل است.
در حدیثى که در کافى از امام باقر(علیه السلام) یا امام صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه نقل شده چنین مى خوانیم: الغَیضُ کُلُّ حَمل دونَ تِسعَةِ أشهُر وَ ما تَزدادُ کُلُّ شَیء یَزدادُ عَلى تِسعَةِ أشهُر: «غیض هر حملى است که کمتر از نه ماه متولّد شود «و ما تَزدادُ» هر چیزى است که از نه ماه افزون شود».
و در دنباله حدیث مى فرماید: فَکُلَّما رَأتِ المَرأةُ الدَّمَ الْخالِصَ فی حَملِها فَإنَّها تَزدادُ بِعَدَدِ الْأَیّامِ الَّتی زادَ فیها فی حَملِها مِنَ الدَّمِ: «هر زمان، زن خون خالص در حال حمل ببیند به تعداد ایّام آن بر دوران حملش افزوده مى شود».(3)سپس قرآن اضافه مى کند: «هر چیز در نزد خدا به مقدار و میزان ثابت و معیّن است» (وَ کُلُّ شَىْء عِنْدَهُ بِمِقْدَار).تا تصوّر نشود که این کم و زیادها بى حساب و بى دلیل است، بلکه ساعت و ثانیه و لحظه آن حساب دارد، همان گونه که اجزاى جنین و خون رحم، همه داراى حساب و کتاب است.
*
آیه بعد در حقیقت دلیلى است بر آنچه در آیه قبل بیان شد. مى گوید: «خداوند غیب و شهود (پنهان و آشکار) را مى داند» (عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ).
و آگاهى او از غیب و شهود به این دلیل است که «او بزرگ است و متعالى و مسلّط بر هر چیز» و به همین دلیل در همه جا حضور دارد و چیزى از دیدگان علمش پنهان نیست (الْکَبِیرُ الْمُتَعَالِ).
*
آن گاه براى تکمیل این بحث و تأکید بر علم بى پایان خداوند اضافه مى کند: «براى او یکسان است کسانى از شما که پنهانى سخن بگویند، یا آن را آشکار سازند»; او همه را مى داند و مى شنود (سَوَاءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ).
«و (نیز براى او تفاوت نمى کند) کسانى که شبانگاه مخفیانه حرکت مى کنند، یا در روشنایى روز» (وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْف بِالَّیْلِ وَ سَارِبٌ بِالنَّهَارِ).(4)
اصولاً براى کسى که در همه جا حضور دارد، نور و ظلمت، تاریکى و روشنى، غیب و شهود، مفهومى ندارد; او به طور یکسان از همه آنها باخبر است.
 

1. «تغیض» از مادّه «غیض» در اصل به معنى فرو بردن مایع و فروکش کردن آن است، به همین جهت به معنى نقصان و فساد نیز آمده است. «غیضه و مغیض» به مکانى گفته مى شود که آب در آن مى ایستد و آن را مى بلعد; «لیلة غائضة» به معنى شب تاریک است گویى همه نورها را بلعیده و فرو برده است.
2 . در تفسیر المیزان ضمن تأیید این تفسیر براى آیه فوق مى فرماید: بعضى از روایات ائمّه اهل بیت(علیهم السلام)این تفسیر را تأیید مى کند و آنچه از ابن عبّاس نقل شده نیز احتمالاً بر همین معنى منطبق است. ولى دقّت در روایاتى که در تفسیر نورالثقلین در ذیل این آیه از ائمّه اهل بیت(علیهم السلام) نقل شده نشان مى دهد که بیشتر به همان معنى اوّل، که ما در متن اختیار کردیم، اشاره دارد.
3 . کافى ج 6، ص 12، طبق نقل نورالثقلین، ج 2، ص 485.
4 . «سارِب» از مادّه «سرب» (بر وزن ضرر) در اصل به معنى آب جارى است و سپس به انسانى که دنبال کارى در حرکت است گفته شده.