در آیات گذشته نیز، به این بهانه مشرکان به صورت دیگرى اشاره شده بود، که ما مى ترسیم اگر اظهار ایمان کنیم و به دنبال آن هجرت نمائیم، زندگى ما مختل گردد، که قرآن از طرق مختلف به آنها پاسخ گفت.
در آیات مورد بحث، قرآن از طریق دیگرى به آنها پاسخ مى گوید، مى فرماید: «آیا آنها ندیدند که ما براى آنها حرم امنى قرار دادیم» (سرزمین پاک و مقدس مکّه) (أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً).
در حالى که عرب در ناامنى به سر مى برد، «و در بیرون این سرزمین انسانها را مى ربایند»، همه جا غارت است و کشتار، اما این سرزمین همچنان امن و امان باقى مانده است (وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ).
خدائى که قادر است در این دریاى متلاطم و طوفانى سرزمین حجاز، حرم «مکّه» را همچون جزیره اى آرام و امن و امان قرار دهد، چگونه قدرت ندارد آنها را در برابر دشمنان حفظ کند؟ و چگونه آنها از این مردم ضعیف و ناتوان در برابر خداوند بزرگ و قادر متعال وحشت دارند؟!
«آیا با این حال، آنها به باطل ایمان مى آورند، و نعمت خدا را کفران مى کنند»؟! (أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللّهِ یَکْفُرُونَ).
کوتاه سخن این که: خداوندى که مى تواند در میان یک سرزمین گسترده بحرانى، که جمعى از مردم نیمه وحشى در آن سکونت دارند، یک منطقه کوچک  را در امنیت فرو برد، چگونه نمى تواند انسان هاى مؤمن را در میان انبوهى کافر و بى ایمان حفظ کند؟

پس از ذکر این دلیل روشن، در آیه بعد، چنین نتیجه گیرى و جمع بندى مى کند: «آیا کسى ظالم تر از آنها که بر خدا دروغ مى بندند، یا حق را پس از آن که به سراغشان آمد، انکار مى کنند، پیدا مى شود»؟! (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمّا جاءَهُ).
ما دلائل آشکارى براى شما اقامه کردیم که، جز «اللّه» شایسته پرستش نیست، اما شما بر خدا دروغ مى بندید، و شریکانى براى او مى تراشید، و حتى مدعى هستید، این: یک برنامه الهى است!
از سوى دیگر، قرآنى بر شما نازل کردیم که نشانه هاى حق در آن لائح است، اما شما همه اینها را نادیده گرفته و پشت سر افکندید، آیا ظلم و ستمى از این بالاتر تصور مى شود؟ ظلم بر خویشتن، و ظلم بر همه انسانها، چرا که شرک و کفر، ظلم عظیم است.
به تعبیر دیگر، آیا ظلم، به معنى وسیع کلمه، جز انحراف و خارج ساختن چیزى از محل شایسته اش، مى باشد؟ آیا بدتر از این پیدا مى شود که انسان، یک مشت سنگ و چوب بى ارزش را، هم ردیف خالق آسمانها و زمین قرار دهد؟
به علاوه، شرک، خمیر مایه همه مفاسد اجتماعى است، و ستم هاى دیگر در واقع از آن سرچشمه مى گیرد: هواپرستى، مقام پرستى، و دنیاپرستى، هر کدام نوعى از شرک است.
ولى بدانید عاقبت شومى در انتظار مشرکان است «آیا محل و جایگاه کافران دوزخ نیست»؟ (أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْکافِرِینَ).
 قابل توجه این که در 15 مورد از قرآن مجید افرادى به عنوان «ظالم ترین مردم» معرفى شده اند، که همه آنها با جمله استفهامیه «مَنْ أَظْلَمَ» (استفهام انکارى) شروع شده است.
دقت در این آیات، نشان مى دهد که، آیات مزبور گرچه مسائل متنوعى ظاهراً در آنها مطرح است، اما همه آنها به ریشه شرک بازمى گردد، بنابراین هیچ تضادى در میان آنها نیست.(1)

آخرین آیه مورد بحث که در عین حال آخرین آیه سوره «عنکبوت» است واقعیت مهمى را بیان مى کند، که عصاره اى از تمام این سوره و هماهنگ با آغاز آن است.
مى فرماید: راه خدا گرچه مشکلات فراوان دارد، مشکل از نظر شناختِ حق، مشکل از نظر وسوسه هاى شیاطین جن و انس، مشکل از نظر مخالفت دشمنان سرسخت و بى رحم، و مشکل از نظر لغزش هاى احتمالى، اما یک حقیقت به شما در برابر این مشکلات، نیرو و اطمینان مى دهد و حمایت مى کند و آن این که: «کسانى که در راه ما جهاد کنند ما آنها را به طرق خویش هدایت مى کنیم، و خداوند با نیکوکاران است» (وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ).
در این که منظور از: «جهاد» در اینجا چیست؟ و آیا جهاد با دشمن است، یا جهاد با نفس، یا جهاد در راه شناخت خدا از طرق علمى و استدلالى؟ مفسران احتمالات متعددى داده اند.
و همچنین در مورد تعبیر «فِینا» که آیا منظور: در راه رضاى خدا است، یا در  راه جهاد با نفس، یا در طریق عبادت، یا در طریق مبارزه با دشمن؟
ولى پیدا است که هم تعبیر به «جهاد» تعبیر وسیع و مطلقى است و هم تعبیر «فِینا»، بنابراین، هرگونه جهاد و تلاشى را که در راه خدا و براى او و به منظور وصول به اهداف الهى صورت گیرد، شامل مى شود، خواه در طریق کسب معرفت باشد، یا جهاد با نفس، یا مبارزه با دشمن، یا صبر بر طاعت، یا شکیبائى در برابر وسوسه معصیت، یا در مسیر کمک به افراد مستضعف، و یا انجام هر کار نیک دیگر.
کسانى که در این راه ها به هر شکل و هر صورت براى خدا مجاهده کنند، مشمول حمایت و هدایت الهى هستند.
ضمناً، از آنچه گفتیم، روشن شد، منظور از «سبل» در اینجا راه هاى مختلفى است که به سوى خدا منتهى مى شود: راه جهاد با نفس، راه مبارزه با دشمنان، راه علم و دانش و فرهنگ، خلاصه جهاد، در هر یک از این راه ها سبب هدایت به مسیرى است که به خدا منتهى مى شود.
این وعده اى است که خداوند، مؤکدا به همه مجاهدان راهش داده، و با انواع تأکیدات (لام تأکید و نون تأکید ثقیله) آن را مؤکد ساخته، و پیروزى و ترقى و موفقیت را در گرو دو چیز شمرده، «جهاد» و «خلوص نیت».
جمعى از فلاسفه معتقدند: اندیشه، مطالعه و تفکر، ایجاد علم و دانش نمى کند، بلکه روح انسانى را براى پذیرش صور معقولات، آماده مى سازد و هنگامى که روح انسانى آماده پذیرش شد، فیض علم از خالق متعال و واهب الصور بر روح انسان پاشیده مى شود.
بنابراین، انسان باید در این راه جهاد کند، ولى هدایت به دست خدا است.
و این که، در حدیث وارد شده است: علم به کثرت تعلیم و تعلم نیست، بلکه  نورى است که خداوند به قلب هر کس بخواهد، و شایسته بداند، مى افکند نیز، ممکن است اشاره به همین معنى باشد.

1 ـ براى توضیح بیشتر به جلد پنجم، صفحه 183، ذیل آیه 21 سوره «انعام» مراجعه فرمائید.