این سوره، در «مکّه» نازل شده و داراى 69 آیه است
محتواى سوره عنکبوت
مشهور در میان جمعى از محققین این است که تمام این سوره در «مکّه» نازل شده است، و به این ترتیب، محتواى آن هماهنگ با محتواى سوره هاى مکّى است، که سخن از مبدأ و معاد است، سخن از قیام انبیاى بزرگ پیشین و مبارزه آنها با مشرکان و بت پرستان جبار و ستمگر، و پیروزى آنها و نابودى این گروه ظالم است.
سخن از دعوت به سوى حق و آزمایشهاى الهى و بهانه جوئى هاى کفار در زمینه هاى مختلف است.
هر چند، جمعى، یازده آیه آغاز این سوره را استثناء کرده اند، و معتقدند: این یازده آیه، در «مدینه» نازل شده است، انگیزه آنها بر این اعتقاد، شاید پاره اى از شأن نزول هائى است که بعداً به آن اشاره خواهیم کرد.
بحث از «جهاد» که در این آیات وارد شده، و همچنین اشاره اى که در بعضى از آنها به مسأله «منافقین» است، متناسب با «سوره هاى مدنى» است.
ولى، بعداً خواهیم دید که این امور منافاتى با «مکّى» بودن سوره ندارد، و به هر حال، نامگذارى این سوره، به سوره «عنکبوت» از آیه 41 آن گرفته شده، که بت پرستان را ـ که تکیه بر غیر خدا مى کنند ـ تشبیه به «عنکبوت» مى کند که تکیه گاهش، تارهاى سست و بى بنیاد است.
به طور کلى، مى توان گفت: بحث هاى این سوره در چهار بخش خلاصه مى شود:
1ـ بخش آغاز این سوره که پیرامون مسأله «امتحان» و «وضع منافقان»
است و این دو، پیوند ناگسستنى با هم دارند; چرا که شناخت منافقان جز در طوفان هاى امتحانات و آزمون ها ممکن نیست.
2ـ بخش دیگرى که در حقیقت، براى دلدارى پیامبر(صلى الله علیه وآله) و مؤمنان اندک نخستین، از طریق بیان گوشه هائى از سرنوشت پیامبران بزرگى همچون: «نوح»(علیه السلام) و «ابراهیم»(علیه السلام) و «لوط»(علیه السلام) و «شعیب»(علیه السلام) است، که در برابر گردنکشانى همچون: «نمرود» و ثروتمندان خودخواه قرار داشتند، ابزار این مبارزه، کیفیت این مبارزه، و پایان آن، مشخص شده است تا هم دلدارى براى مؤمنان باشد، و هم هشدارى براى بت پرستان سنگدل و ستمگر، که در عصر پیامبر(صلى الله علیه وآله) بودند.
3ـ بخش دیگرى از این سوره ـ که مخصوصاً در اواخر سوره قرار گرفته ـ از «توحید»، و «نشانه هاى خدا در عالم آفرینش»، و «مبارزه با شرک»، سخن مى گوید، و وجدان و فطرت انسانها را در اینجا به داورى مى طلبد.
4ـ قسمت دیگرى از این سوره، مباحث متنوعى پیرامون ضعف و ناتوانى معبودهاى ساختگى، و عابدان «عنکبوت صفت» آنها است، و همچنین عظمت قرآن و دلائل حقانیت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و لجاجت مخالفان، و نیز یک سلسله مسائل تربیتى همچون نماز، نیکى به پدر و مادر، اعمال صالح و طرز بحث و برخورد منطقى با مخالفان دور مى زند.
* * *
فضیلت تلاوت این سوره
در تفسیر «مجمع البیان» از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) چنین آمده است: وَ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْعَنْکَبُوتِ کانَ لَهُ مِنَ الاَجْرِ عَشْرُ حَسَنات بِعَدَدِ کُلِّ الْمُؤْمِنِیْنَ وَ الْمُنافِقِیْنَ: «هر کس، سوره «عنکبوت» را بخواند، به تعداد تمام مؤمنان و منافقان، ده حسنه براى او نوشته مى شود».(1)
مخصوصاً، درباره تلاوت سوره «عنکبوت» و «روم» در ماه رمضان، در شب بیست و سوم، فضیلت فوق العاده اى وارد شده است تا آنجا که در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْعَنْکَبُوتِ وَ الرُّومِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَةَ ثَلَاث وَ عِشْرِینَ فَهُوَ وَ اللّه مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ لَا أَسْتَثْنِی فِیهِ أَبَداً وَ لاأَخَافُ أَنْ یَکْتُبَ اللّه عَلَیَّ فِی یَمِینِی إِثْماً وَ إِنَّ لِهَاتَیْنِ السُّورَتَیْنِ مِنَ اللّه مَکَاناً: «هر کس، سوره «عنکبوت» و «روم» را در ماه رمضان، شب بیست و سوم تلاوت کند، به خدا سوگند اهل بهشت است، و من هیچ کس را از این مسأله استثناء نمى کنم، و نمى ترسم که خداوند در این سوگند قاطع من، گناهى بر من بنویسد، و مسلماً این دو سوره در پیشگاه خدا بسیار ارج دارد».(2)
بدون شک، محتواى پربار این دو سوره، و درسهاى مهم توحیدى آن، و برنامه هاى سازنده عملى که در این دو سوره ارائه شده، کافى است هر انسانى را که اهل اندیشه و الهام و عمل باشد، به بهشت جاویدان سوق دهد.
بلکه، شاید اگر تنها از نخستین آیه سوره «عنکبوت» الهام بگیریم، مشمول سوگند امام صادق(علیه السلام) شویم، همان آیه اى که مسأله امتحان عمومى انسانها را مطرح مى کند و مى گوید: همه، بدون استثناء در بوته آزمایش ها قرار مى گیرند تا سیه روى شوند آنها که غش دارند.
چگونه ممکن است انسان، این آزمون عظیم را کاملاً باور داشته باشد و خود را براى آن آماده نسازد؟ و اهل تقوا و پرهیزگارى نگردد؟
* * *
1 ـ «مجمع البیان»، جلد 8، صفحه 271، طبق نقل تفسیر «نور الثقلین»، جلد 4، صفحه 147.
2 ـ «ثواب الاعمال»، طبق نقل تفسیر «نور الثقلین»، جلد 4، صفحه 147 ـ قابل توجه این که، این بخش از تفسیر را، درست در آستانه شب 23 ماه رمضان 1403 هجرى مى نویسیم.
