در آغاز این سوره همان گونه که اشاره شد، قرآن نخست یک بحث اجمالى پیرامون مسأله مبدأ و معاد نموده، سپس به شرح آن پرداخته است، در آیات قبل، شرحى پیرامون مسأله مبدأ بود، و در آیات مورد بحث شرحى پیرامون معاد، و سرنوشت مردم در جهان دیگر، دیده مى شود.
نخست مى فرماید: «کسانى که امید به لقاى ما را ندارند، و به رستاخیز معتقد نیستند، و به همین دلیل تنها به زندگى دنیا خشنودند و به آن اطمینان مى کنند...» (إِنَّ الَّذینَ لایَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها).
«و همچنین آنها که از آیات ما غافلند و در آنها اندیشه نمى کنند...»، تا قلبى بیدار، و دلى مملوّ از احساس مسئولیت پیدا کنند... (وَ الَّذینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ).
* * *
«این هر دو گروه جایگاهشان آتش است; به خاطر اعمالى که انجام مى دهند» (أُولئِکَ مَأْواهُمُ النّارُ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ).
در حقیقت نتیجه مستقیم عدم ایمان به معاد، دلبستگى به این زندگى محدود، مقام هاى مادّى، و اطمینان و اتکاء به آن است، و نتیجه این دلبستگى، آلودگى از نظر عمل و فعالیت هاى مختلف زندگى است، و پایان آن چیزى جز آتش نخواهد بود.
همچنین غفلت از آیات الهى، سرچشمه بیگانگى از خدا، و بیگانگى از خدا، سرچشمه عدم احساس مسئولیت، و آلودگى به ظلم، فساد و گناه است، و سرانجام آن چیزى جز آتش نمى تواند باشد.
بنابراین، هر دو گروه فوق، یعنى: آنها که ایمان به مبدأ یا ایمان به معاد ندارند، مسلماً از نظر عمل آلوده خواهند بود، و آینده هر دو گروه تاریک است.
این دو آیه بار دیگر این حقیقت را تأکید مى کند: براى اصلاح یک جامعه و نجات آن از آتش ظلم و فساد، تقویت پایه هاى ایمان به «خدا» و «معاد»، دو شرط ضرورى و اساسى است; چرا که بدون ایمان به خدا، احساس مسئولیت از وجود انسان برچیده مى شود، و بدون توجه به معاد، ترس از مجازات از میان خواهد رفت، و به این ترتیب، این دو پایه اعتقادى، پایه تمام اصلاحات اجتماعى است.
* * *
پس از آن، به حال گروه دیگرى اشاره مى کند که، نقطه مقابل این دو گروه مى باشند مى فرماید: «کسانى که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، خداوند به کمک ایمانشان آنها را هدایت مى کند» (إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ یَهْدیهِمْ رَبُّهُمْ بِإیمانِهِمْ).
این نور هدایت الهى که از نور ایمانشان سرچشمه مى گیرد، تمام افق زندگانى آنها را روشن مى سازد.
در پرتو این نور، آن چنان روشن بینى پیدا مى کنند که، جار و جنجال هاى مکتب هاى مادّى، و وسوسه هاى شیطانى، و زرق و برق هاى گناه، و زر و زور، فکر آنها را نمى دزدد، و از راه به بیراهه گام نمى نهند.
این حال دنیاى آنها است اما در جهان دیگر خداوند «در باغ هاى پر نعمت بهشت، قصرهائى به آنها مى بخشد که از زیر آنها، نهرهاى آب جریان دارد» (تَجْری مِنْ تَحْتِهِمُ الأَنْهارُ فی جَنّاتِ النَّعیمِ).
* * *
آنها در محیطى مملوّ از صلح و صفا، و عشق به پروردگار، و انواع نعمت ها به سر مى برند.
و هر زمان که جذبه ذات و صفات خدا وجودشان را روشن مى سازد، مى گویند: «پروردگارا! از هر گونه عیب و نقص پاک و منزّهى» (دَعْواهُمْ فیها سُبْحانَکَ اللّهُمَّ).
و هر زمان به یکدیگر مى رسند، سخن از صلح و صفا مى گویند «و تحیتشان آنجا سلام است» (وَ تَحِیَّتُهُمْ فیها سَلامٌ).
و سرانجام، هر گاه از نعمت هاى گوناگون خداوند در آنجا بهره مى گیرند، به شکر پرداخته، مى گویند: «حمد و سپاس مخصوص خداوندى است که پروردگار عالمیان است» (وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ).
* * *
